W służbie władzy – rzymska rzeźba starożytna
Ważne daty
40‑30 p.n.e. – Statua Barberini
poł. I w. n.e. – August z Prima Porta
12 p.n.e. – August z Via Labicana
81‑96 n.e – Łuk Tytusa
113 n.e. – Kolumna Trajana
ok. 166‑180 n.e. – Posąg konny Marka Aureliusza
ok. 192 n.e. – Portret Kommodusa‑Herkulesa
211‑217 n.e. – Karakalla‑Szatan
ok. 300 n.e. – Grupa tetrarchów
ok. 313‑324 n.e. - Kolos Konstantyna
315 n.e. – Łuk Konstantyna
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
I. Rozwijanie zdolności rozumienia przemian w dziejach sztuki w kontekście ich uwarunkowań kulturowych i środowiskowych, epok, kierunków, stylów i tendencji w sztuce. Uczeń:
I.1.b) starożytności (kultur: Mezopotamii, Egiptu, Grecji, Rzymu),
I.2. wymienia cechy sztuki poszczególnych epok, kierunków i tendencji;
I.3. rozumie konteksty kulturowe i uwarunkowania przemian w dziejach sztuki (w tym historyczne, religijne, filozoficzne);
I.4. prawidłowo sytuuje w czasie i w przestrzeni geograficznej poszczególne epoki, style, kierunki i tendencje w sztuce;
I.5. charakteryzuje i opisuje sztukę powstałą w obrębie poszczególnych epok, kierunków i tendencji;
I.6. samodzielnie wyszukuje informacje na temat sztuki i zjawisk artystycznych, określa źródła informacji zgodnie z zasadami prawa autorskiego i praw pokrewnych;
I.7. łączy najistotniejsze dzieła ze środowiskiem artystycznym, w którym powstały;
II. Zapoznawanie z najwybitniejszymi osiągnięciami w zakresie architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
II.1. wymienia i rozpoznaje najbardziej znane dzieła sztuki różnych epok, stylów oraz kierunków sztuk plastycznych;
II.10. określa funkcję dzieła i wskazuje jej wpływ na kształt dzieła;
II.13.b) w rzeźbie: bryły, kompozycji, faktury, relacji z otoczeniem,
II.15. rozpoznaje w dziele sztuki temat i wskazuje jego źródło ikonograficzne;
II.18. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat dzieł sztuki.
II.3. umiejscawia dzieła w czasie (wskazuje stulecie powstania dzieł sztuki dawnej, a w przypadku dzieł sztuki nowoczesnej i współczesnej datuje je z dokładnością do połowy wieku), w nielicznych przypadkach, dotyczących sztuki nowoczesnej i współczesnej, zna daty powstania dzieł lub datuje je z dokładnością jednej dekady;
II.7. rozróżnia podstawowe motywy ikonograficzne;
II.8. wymienia różne funkcje dzieł sztuki, takie jak: sakralna, sepulkralna, estetyczna i dekoracyjna, dydaktyczna, ekspresywna, użytkowa, reprezentacyjna, kommemoratywna, propagandowa, kompensacyjna, mieszkalna i rezydencjonalna, obronna, magiczna;
II.9. identyfikuje najbardziej reprezentatywne i najsłynniejsze dzieła na podstawie charakterystycznych środków warsztatowych i formalnych oraz przyporządkowuje je właściwym autorom;
III. Zapoznawanie z dorobkiem najwybitniejszych twórców dzieł architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
III.1. wymienia najistotniejszych twórców dla danego stylu lub kierunku w sztuce;
IV. Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką, techniką wykonania. Uczeń:
IV.2. zna terminologię związaną z opisem formy i treści dzieła malarskiego, rzeźbiarskiego i graficznego, w tym m.in. nazwy formuł ikonograficznych, słownictwo niezbędne do opisu kompozycji, kolorystyki, relacji przestrzennych i faktury dzieła;
IV.4.c) w rzeźbie: chryzelefantyna, rzeźba w drewnie, kamieniu, złocie, odlew w gipsie, odlew w brązie,
IV.6. właściwie stosuje terminy dotyczące opisu treści i formy dzieł sztuk plastycznych;
IV.9.b) dzieł antycznych greckich i rzymskich (a także powstałych w okresie renesansu, baroku i klasycyzmu, dla których antyk był inspiracją),
V. Zapoznanie ze zbiorami najważniejszych muzeów i kolekcji dzieł sztuki na świecie i w Polsce, a także z funkcją mecenatu artystycznego oraz jego wpływem na kształt dzieła sztuki. Uczeń:
V.2. zna najistotniejszych fundatorów, mecenasów i marszandów, na których zlecenie powstawały wybitne dzieła sztuki;
V.4. łączy dzieło z fundatorem, mecenasem lub marszandem, dla którego powstało.
rozróżniać typy rzeźb rzymskich oraz ich różnice;
identyfikować przykładowe płaskorzeźby oraz obiekty rzeźbiarskie;
wskazywać różnice pomiędzy posągiem rzymskim a greckim, posługując się terminologią plastyczną.
Rzymskie posągi i reliefy
Rzeźba starożytnego Rzymu w dużym stopniu korzystała z rozwiązań wypracowanych w sztuce greckiej. Jednak rzeźba rzymska była silnie związana z władzą - jako portret czy relief historyczny służyła upamiętnieniu cesarzy, wodzów czy bohaterów niosąc ze sobą określoną treść ideową.
Rzeźba była niezwykle dynamicznie rozwijającą się gałęzią sztuki w starożytnym Rzymie. Jej szczególny rozkwit przypada na okres od II w. p.n.e., kiedy republika rzymska zaczęła zdobywać terytoria hellenistycznej Grecji. I choć to Rzymianie podbili militarnie Greków, to sztuka grecka, zwłaszcza rzeźba, „podbiła” kulturowo społeczeństwo rzymskie.
Greckie posągi były na początku przywożone jako łupy wojenne, później stanowiły cenny przedmiot handlu. Równolegle sprowadzani byli na teren republiki rzeźbiarze greccy, którzy wykonywali dla Rzymian kopie, głównie w marmurze. Dzięki kopistom znamy wygląd wielu oryginałów dzieł greckich, które, przeważnie wykonywane z brązu, nie dotrwały do naszych czasów. Niektórych autorów i ich dzieła znamy tylko ze źródeł pisanych. Jednym z najwybitniejszych kopistów był Pazyteles, działający w połowie I w. p.n. e.
Kopiści często sygnowali swoje dzieła. Stąd wiemy, że autorem grupy rzeźbiarskiej Orestes i Elektra był Grek Menelaos, uczeń Stephanosa, który z kolei kształcił się u wymienionego wcześniej Pazytelesa. Rzeźba przedstawiająca kobietę i chłopca powstała w połowie I wieku p.n.e.; prawdopodobnie jest kopią rzeźby greckiej.
Ważnym tematem rzeźby rzymskiej były portrety. W okresie republikańskim i wczesnego cesarstwa, jednym z wykształconych wówczas typów portretów było popiersiepopiersie, przede wszystkim od III w. p.n.e. do 68 roku n. e.
Geneza popiersi nie została do końca rozpoznana. Być może wzięły swój początek ze sztuki greckiej lub etruskiej. Według innej koncepcji ich prototypem były woskowe maski pośmiertne, które bogatsi Rzymianie zdejmowali z twarzy zmarłych. Maski te przechowywano w domach i zabierano na wszystkie ważne uroczystości rodzinne. Tym samym potwierdzały one długie trwanie rodu i podkreślały jego świetność.
Interesującym przykładem rzeźby portretowej jest połączenie werystycznego portretu cesarza Klaudiusza z sylwetką boga Jowisza. Na wyidealizowany korpus nałożone zostało portretowe ujęcie starszego już cesarza, który w rękach trzyma atrybuty Jowisza. Rzeźba powstała w połowie I w. n. e.; znajduje się w Muzeach Watykańskich w Rzymie.
Ważnym dziełem o znaczeniu propagandowym był także Ołtarz Pokoju, tzw. Ara Pacis. Bogato zdobiony reliefami historycznymi był kwintesencją wykładni polityki Augusta oraz legitymizacji jego boskiego pochodzenia. Zadaniem reliefu historycznego było upamiętnienie ważnych wydarzeń. Sceny miały być zrozumiałe dla wszystkich zwłaszcza, że początkowo dzieła z takimi reliefami były przeznaczone do publicznego oglądania. Na Ołtarzu Pokoju przedstawiona jest między innymi procesja, która odbyła się na pamiątkę ukończenia dzieła. Bierze w niej udział cesarz wraz z rodziną, kapłanami i dostojnikami państwowymi.
W okresie średniego cesarstwa, czyli od 69 do 235 roku n.e. panowały dynastie Flawiuszów, Antoninów i Sewerów. Podtrzymywano wówczas tradycje rzeźby z okresu wczesnego Cesarstwa. Początkowo w portrecie, nawet tym oficjalnym, dominuje republikański typ werystyczny. Tak przedstawiony został Wespazjan - w popiersiu, z realistycznie oddanymi rysami twarzy. Portret powstał w latach 70. I wieku.
W nurcie klasycyzującym utrzymany jest natomiast portret cesarza Tytusa z około 80 roku. Wykonany został w podobnej konwencji co przedstawiony wcześniej posąg cesarza Klaudiusza. Tu na korpus będący kopią Doryforosa autorstwa Polikleta nałożona została realistycznie wyrzeźbiona głowa cesarza.
Jedną z najbardziej charakterystycznych konstrukcji okresu cesarstwa był łuk triumfalny. Ten typ monumentalnej budowli wznoszony był dla upamiętnienia zwycięstw militarnych, ważnych wydarzeń bądź ludzi. Łuki triumfalne były jedno‑lub trójprzelotowe. Na masywnych cokołach wznosiły się arkady sklepione kolebkowo i flankowane pilastrami, półkolumnami lub kolumnami. Górną część łuku stanowiło belkowanie z pełną attyką. Powierzchnia łuków dekorowana była reliefami i inskrypcjami.
Jednoprzelotowy łuk Tytusa ufundowany został przez jego następcę , Domicjana. Płaskorzeźby na łuku upamiętniają zwycięskie walki Tytusa w wojnie żydowskiej zakończonej zburzeniem świątyni w Jerozolimie w 71 roku. W dekorowanym kasetonami podłuczu arkady przedstawiona została apoteoza zmarłego cesarza unoszonego w przestworza na skrzydłach orła.
Równie monumentalny pomnik pozostawił po sobie cesarz Trajan. Słynna kolumna została wzniesiona w 113 roku. Pierwotnie zwieńczona była posągiem cesarza, którego prochy znajdowały się w jej bazie.
Trzon kolumny pokryty jest spiralnie ułożonym reliefem przedstawiającym sceny walki cesarza z plemionami dackimi. Ciągły układ następujących po sobie scen jest rodzajem opowieści o przebiegu działań wojennych. Taki relief nazywamy narracyjnym. Ważną cechą dekoracji na kolumnie Trajana jest jej realizm; szczegółowo przedstawione zostały detale uzbrojenia, obozów wojskowych, mostów i zdobywanych grodów. Jest to jeden z najciekawszych przykładów rzymskiego reliefu historycznego.
Cesarz Trajan w rzeźbie portretowej chętnie przedstawiał się jako wódz, w zbroi. Widać tu wyraźne nawiązanie do wzorów klasycznych, zwłaszcza do posągu Augusta z Prima Porta.
Równolegle w rzeźbie funkcjonował nurt klasycyzujący. Gdy cesarz Hadrian podróżował ze swoim młodym przyjacielem Antinousem po Egipcie, ten ostatni poniósł śmierć w wodach Nilu. Pośmiertnie cesarz ogłosił go bogiem. Od tej pory Antinous przedstawiany był na wzór rzeźb Lizypa i Praksytelesa - o delikatnej urodzie i z idealnym ciałem.
Zapoczątkowana w portretach Hadriana psychologizacja portretów osiągnęła swoje apogeum za panowania Marka Aureliusza. Cesarz był wielkim miłośnikiem literatury i filozofii. Na przedstawiającym go posągu konnym ubrany jest w togę; włosy i broda układają się w miękkie loki. Posąg stał pierwotnie na Lateranie, a od XVI wieku na Placu Kapitolińskim. W 1985 roku został zastąpiony kopią, a oryginał eksponowany jest w Muzeum Kapitolińskim.
W rzeźbie podkreślana była również boskość i heroizacja cesarzy. Cesarz Kommodus chętnie portretował się z atrybutami Herkulesa.
Również realistyczny, choć o zupełnie innym nastroju, jest portret Karakalli, zwany Szatanem. Tą nazwę rzeźba zawdzięcza ściągniętym brwiom i gniewnej minie. Karakalla uważał, że silna pozycja łączy się z budzeniem strachu u ludzi. Cesarz miał opinię człowieka okrutnego i tak też został zapamiętany.
Znaczące zmiany w sztuce przypadły na okres późnego cesarstwa, czyli na lata 284‑337. Cesarz Dioklecjan wprowadził wówczas tzw. tetrarchię - władza w państwie spoczywała w rękach dwóch augustów i dwóch cezarów. Jedno z ich przedstawień - Grupa tetrarchów - zostało wmurowane w narożnik weneckiej bazyliki św. Marka. Jest to już przykład nowych tendencji w rzeźbie oficjalnej. To przedstawienie majestatu, a nie konkretnych osób. Indywidualność ustąpiła miejsca pierwiastkowi symbolicznemu i konwencjonalnemu. W każdej z przedstawionych tu grup znajduje się august (z brodą) oraz cezar. Nowością jest zastosowany materiał, czyli trudny w obróbce, twardy porfir.
Uproszczenie i konwencja w przedstawianiu postaci widoczne są także w kolosalnym posągu Konstantyna. Przedstawiał on siedzącego na tronie cesarza; wysokość posągu szacuje się na około 12 m. Wykonany został w technice akrolitu, w której łączone są różne materiały. Korpus posągu Konstantyna został wykonany z drewna i obity brązową blachą. Te elementy ciała, które były odsłonięte, wykonano w marmurze. Dziś znajdują się one na dziedzińcu Muzeów Kapitolińskich.
Monumentalnym pomnikiem z czasów Konstantyna jest trójprzelotowy łuk triumfalny. Został wzniesiony na pamiątkę zwycięstwa nad Maksencjuszem.
Niektóre z pokrywających łuk płaskorzeźb pochodzą ze starszych budowli. Na attyce znajdują się posągi z czasów Trajana, a pomiędzy nimi płaskorzeźby z niezachowanego łuku triumfalnego Marka Aureliusza. Nad bocznymi arkadami wmurowano medaliony z czasów Hadriana.
Takie elementy, użyte wtórnie, nazywają się spolia.
Pozostała dekoracja pochodzi z czasów Konstantyna, m. in. na bazach kolumn oraz fryz poniżej medalionów przestawiający historię wojny z Maksencjuszem. Relief jest mocno uproszczony zarówno pod względem technicznym, jak i kompozycyjnym. Postacie są potraktowane schematycznie; głębię zaznaczono poprzez spiętrzenie postaci, a nie poprzez zróżnicowane plany. W marmurze wykonywane są głębokie, ostre cięcia; nie ma śladu po miękkim modelunku z okresu wczesnego cesarstwa. W porównaniu z czasami Augusta relief historyczny okresu późnego cesarstwa stał się uproszczony, symboliczny i konwencjonalny.
Ara Pacis jako przykład sztuki politycznie zaangażowanej
LokalizacjaLokalizacja na mapie
Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DePCsiIl0
Wskaż cechy rzeźby rzymskiej.
- rzeźba figuralna
- frontalna
- wyidealizowana
- kontrapost
Rozpoznaj i podpisz przedstawioną na ilustracji rzeźbę.
Połącz w pary pojęcie z jego definicją.
całopostaciowe ujęcie portretowanego, w zbroi lub todze. Typ portretu wykształcony w cesarskim Rzymie., ujęcie portretowe do ramion. Typ portretu wykształcony w cesarskim Rzymie., portret charakteryzujący się wiernym odtwarzaniem rysów twarzy, bez jej idealizacji. Typ portretu wykształcony w republikańskim Rzymie.
| Portret werystyczny | |
| Portret statuaryczny | |
| Popiersie |
Rozpoznaj władców ukazanych na zdjęciach rzeźb.
Uzupełnij tekst.
Monumentalna rzeźba w formie kolumny powstała po zwycięstwach podniesionych przez cesarza .............. nad plemieniem Daków. Historia wojny przestawiona została w technice reliefu na .............., w układzie ................... Monumentalna rzeźba była jednocześnie .................. cesarza. Jego prochy zostały złożone w .............
Uzupełnij analizę płaskorzeźby.
pionowe, łagodnie, zindywidualizowane, dwa, dynamiczna, miękki, wyidealizowane, płytszy relief
Kompozycja reliefu jest .................................... i wielopostaciowa. Przedstawieni są na nim ludzie, którzy wchodzą w interakcję między sobą. Głównymi kierunkami kompozycji są linie ..................................... Płaskorzeźba ma zaznaczoną głębię; widoczne są .................................... plany. Efekt głębi został osiągnięty poprzez .................................... postaci na drugim planie. Modelunek postaci jest ....................................; ich twarze są ..................................... Uczestnicy sceny ubrani są w togi, których fałdy opadają ..................................... Ich sylwetki są lekko .....................................
Opisz Ołtarz Pokoju.
Słownik pojęć
ujęcie portretowe do ramion. Typ portretu wykształcony w cesarskim Rzymie.
portret charakteryzujący się wiernym odtwarzaniem rysów twarzy, bez jej idealizacji. Typ portretu wykształcony w republikańskim Rzymie.
całopostaciowe ujęcie portretowanego, w zbroi lub todze. Typ portretu wykształcony w cesarskim Rzymie.
relief, który służył upamiętnieniu ważnych wydarzeń i ludzi, przedstawianych realistycznie (jasny przekaz treściowy). Typ portretu wykształcony w republikańskim Rzymie.
wtórnie wykorzystany element ze starszej budowli. Często wtórne użycie było intencjonalne i miało określony przekaz ideowy (przeniesienie znaczenia, nawiązanie do funkcji).
Żródła:
Słownik terminologiczny sztuk pięknych, red. K. Kubalska‑Sulkiewicz et al., Warszawa 1996
A. Sadurska, Sztuka rzymska [w:] Sztuka świata, t. 2, red. A. Lewicka‑Morawska, Warszawa 1990.
Galeria dzieł sztuki
Bibliografia
E. Makowiecka, Sztuka Rzymu od Augusta do Konstantyna, Warszawa 2010
A. Sadurska, Sztuka rzymska [w:] Sztuka świata, t. 2, red. A. Lewicka‑Morawska, Warszawa 1990
Pat Souther, Oktawian August, Warszawa 2003