Pojęcie rytmu

Rytm towarzyszy człowiekowi od wieków. Bicie serca, odgłos kroków podczas chodzenia czy tańczenia, klaskanie - podobnie jak rytmiczne dźwięki stanowią nieodzowną część ludzkiego życia, tak i utwór muzyczny nie może istnieć bez rytmu. Jego rola i sposób zapisu zmieniały się na przestrzeni dziejów, jednak zawsze stanowiły nieodłączny element dzieła.

W niektórych utworach rytm pełni najważniejszą funkcję. Wysłuchaj dzieła amerykańskiego kompozytora Steve’a Reicha pt. Clapping Music. Na jaki „instrument” zostało ono napisane?

Już w starożytnej Grecji starano się uporządkować rytm poprzez tworzenie zestawień sylab akcentowanych i nieakcentowanych, tak zwanych stóp metrycznych.

R16TVRLV2q0MW

Na ilustracji malarstwo wazowe ze starożytnej Grecji, dzieło pod tytułem „Apollo grający na kitharze”. Wewnątrz wazy malunek, a na nim człowiek siedzący na krześle, w lewej dłoni trzyma kitharę, w prawej misę z czerwonym płynem. Po lewej stronie na gałązce siedzi czarny ptak.

W czasach średniowiecznych, w chorale gregoriańskim, rytm był bardzo prosty i jednostajny, wartości rytmiczne wydłużały się zazwyczaj w końcówkach fraz lub żeby podkreślić ważne słowa lub sylaby.

RR2DgukAnwLJ51

Na ilustracji wnętrze księgi ze średniowiecznym zapisem neumatycznym. Na otwartej stronie widzimy ozdobną literę s, czerwone czterolinie, kwadratowe nuty i łaciński tekst, zapisany pod nutami.

Notacja modalna i menzuralna

Na przełomie XII i XIII wieku w Paryżu powstała notacja modalnaNotacja modalnanotacja modalna, dzięki której można było zapisać rytm - ligatury, czyli grupy połączonych ze sobą nut. Ich następstwo wskazywało na zastosowanie określonego modusuModusmodusu, czyli jednego z sześciu podstawowych schematów rytmicznych.

R2Un5ao9qDlnR1

Ilustracja przedstawia manuskrypt organum Alleluja nativitas Perotinusa. Na pożółkłej kartce: ozdobna litera, a 9 czerwonych pięciolinii. Pod trzecią, szóstą i dziewiątą pięciolinią sylaby słowa Alleluja. Kwadratowe i romboidalne nuty znajdują się na wszystkich pięcioliniach, ale na pierwszej, drugiej, czwartej, piątej, siódmej i ósmej linii umieszczone są bardzo gęsto, a na trzeciej , szóstej i dziewiątej pięciolinii dużo rzadziej.

Kolejnym francuskim „wynalazkiem” była notacja menzuralnaNotacja menzuralnanotacja menzuralna, w której kształt nuty wskazywał na jej wartość rytmiczną. Na początku stosowania używano tylko dwóch podstawowych wartości: longa (długiej) i brevis (krótkiej), jednak wkrótce wprowadzono kolejne, coraz krótsze. Na przełomie XVI i XVII wieku główki nut stały się coraz bardziej zaokrąglone. Wartości rytmiczne zaczęły przypominać współcześnie stosowane.

R7uQm2Dh4Q6Nj1

Na ilustracji cztery znaki z notacji menzuralnej. Duplex longa inaczej maksima ma kształt wydłużonego w poziomie prostokąta, po prawej stronie laseczkę. Longa inaczej virga ma kształt kwadrata , po prawej stronie laseczkę. Brevis inaczej punktum , ma kształt kwadrata. Semi brevis inaczej punktum ma kształt rombu.

RjYUVTDVQ63Cp1

Na ilustracji przedstawiono, jak z notacji menzuralnej wykształciła się współczesna notacja. Z nuty longa (virga) powstała półnuta z kropką, z brevis - ćwierćnuta, z semi brevis - ósemka.

Metrum

W momencie, kiedy w rytmie pojawiły się regularne akcenty, powstało zjawisko metrum. Wartości rytmiczne zaczęto umieszczać w taktach o określonym metrum, np. 4/4. Dzięki metrum wiemy, ile danych wartości rytmicznych mieści się w takcie. Czas trwania nut jest bardzo relatywny i zależy od tempa utworu. Istnieje jednak zestaw podstawowych wartości rytmicznych, dzięki którym można zapisać rytm. NutaNutaNuta przypominająca pusty w środku owal to cała nuta. Trwa ona tyle samo, ile dwie półnuty, czyli białe nuty z pionowymi kreskami („laseczkami”). W każdej półnucie mieszczą się dwie ćwierćnuty – czarne nuty z laseczkami. Każda z nich dzieli się na dwie ósemki (czarne nuty z laseczkami i chorągiewkami), a te z kolei – na dwie szesnastki (które otrzymują dodatkową chorągiewkę). Muzyka to nie tylko nuty, ale i pauzy – czyli momenty ciszy, które również mają określony czas trwania - związany z wartościami rytmicznymi.

W XX wieku wielu kompozytorów poszukiwało nowych środków wyrazu swoich idei artystycznych. Wprowadzali oni niekonwencjonalne techniki kompozytorskie lub tworzyli nietypowe instrumenty. Z tego względu musieli również stosować nowe, różniące się od tych tradycyjnych sposoby zapisu dźwięków. Eksperymentowali także z rytmem – próbowali porządkować go według nowych zasad. Niektórzy kompozytorzy traktowali rytm w sposób mniej precyzyjny, nierzadko stosując się jedynie do opisowych określeń zamiast zapisu konkretnych wartości rytmicznych, lub przekazują wykonawcy możliwość ścisłej decyzji dotyczącej długości trwania nut.

Wysłuchajcie poniższego utworu.

RCBhufAUJ22VY1

Ilustracja przedstawia zapis nutowy „Non stop” na fortepian Bogusława Schaeffera. Z jednego punktu w centrum kartki rozchodzą się promieniście linie, każda z nich prowadzi do prostokąta. W prostokątach znajdują się różnorodne znaki: kreski, kropki, kółka, figury, małe prostokąty.

Powstała również muzyka elektroniczna, w której rytm – dotąd regulujący muzykę – musi się podporządkować czasowi mierzonemu zegarkiem. Przykładem takiej kompozycji jest utwór Artikulation kompozytora pochodzenia węgierskiego, György Ligetiego.

Film edukacyjny pt. „Nuty, pauzy i cisza w muzyce”.

RQF02MBCsA508

Film edukacyjny pt. „Nuty, pauzy i cisza w muzyce”. Cały film to rodzaj rysunkowego wykładu. Nauczycielka opowiada o wartościach rytmicznych nut i pauz, przedstawiając na tablicy ich znaki graficzne. Prowadząca wykład rozpoczyna od wstępu: Muzyka składa się z dźwięków, które możemy zapisać przy pomocy nut. Nuta to inaczej znak graficzny, której położenie na pięciolinii pomaga odczytać wysokość danego dźwięku. Na tablicy pojawiają się dwie ćwierćnuty i pauza ćwierćnutowa. Ćwierćnuty składają się z zamalowanej elipsy i kreski znajdującej się przy elipsie, pauza ćwierćnutowa przypomina falę lub zapisaną w pionie pisaną literę r. Nauczycielka objaśnia: Oto ćwierćnuta – podstawowa wartość rytmiczna, wraz z pauzą ćwierćnutową, odpowiadającą długości jej trwania. Ponieważ wartości rytmiczne określają jedynie przybliżony, relatywny czas brzmienia nut, nie jesteśmy w stanie jednoznacznie określić, ile trwa ćwierćnuta. Można ją jednak porównać do częstotliwości kroków podczas chodzenia. Na tablicy pojawiają się dwie ósemki i pauza ósemkowa. Prowadząca zajęcia mówi: Można również poruszać się dwa razy szybciej, biegiem. Te krótsze nuty to ósemki. Na obrazku widzicie wartości umieszczone na pięciolinii. Podobnie jak ćwierćnuty posiadają one czarną główkę i pionową kreskę zwaną laseczką, a dodatkowo są wyposażone w chorągiewkę. Towarzyszy im pauza ósemkowa. Na tablicy wyświetlają się dwie szesnastki i pauza szesnastkowa. Nauczycielka kontynuuje wykład: Jeśli do ósemki dodamy jeszcze jedną chorągiewkę – powstania szesnastka. Po szesnastkach wyświetlane są półnuty i pauza półnutowa. Prowadząca mówi: Omówiliśmy już nuty krótsze od ćwierćnuty, ale istnieją również dłuższe. Należy do nich półnuta. Półnuta z wyglądu przypomina nieco ćwierćnutę, ale posiada białą główkę. Pauza półnutowa to gruba pozioma kreska umieszczona nad 3 linii. Pauza trwa tyle samo, ile półnuta: czyli dwie ćwierćnuty. Na tablicy zostaje wyświetlona cała nuta i pauza całonutowa. Nauczycielka kontynuuje wykład: Jeśli dodamy do siebie czas trwania dwóch półnut, powstanie cała nuta. Cała nuta to biała główka o owalnym kształcie, pozbawiona pionowej kreski. Pauza całonutowa umieszczona jest pod czwartą linią. Cała nuta trwa tyle, co cztery ćwierćnuty. Wyświetlone zostają: najpierw usta z przyłożonym do nich palcem (znakiem ciszy), a potem muzykujące dzieci. Nauczycielka podsumowuje wykład: Jak wiemy, muzyka to nie tylko dźwięki, ale i momenty ciszy, które oznaczamy przy pomocy pauz o określonych wartościach rytmicznych. Poznaliście już podstawowe wartości rytmiczne stosowane w muzyce. Oprócz realizowania ich ruchem i klaskaniem można także wykonać je na instrumentach perkusyjnych. Przypomnijmy sobie nuty, rozpoczynając od trwającej najdłużej, czyli całej nuty. W czasie jednej całej nuty zmieszczą się dwie półnuty. Półnuta trwa tyle samo, ile dwie ćwierćnuty. W jednej ćwierćnucie zmieszczą się dwie ósemki. Nie zapomnijmy o jeszcze krótszych wartościach, czyli o szesnastkach. Pauza!

Film edukacyjny pt. „Nuty, pauzy i cisza w muzyce”. Cały film to rodzaj rysunkowego wykładu. Nauczycielka opowiada o wartościach rytmicznych nut i pauz, przedstawiając na tablicy ich znaki graficzne. Prowadząca wykład rozpoczyna od wstępu: Muzyka składa się z dźwięków, które możemy zapisać przy pomocy nut. Nuta to inaczej znak graficzny, której położenie na pięciolinii pomaga odczytać wysokość danego dźwięku. Na tablicy pojawiają się dwie ćwierćnuty i pauza ćwierćnutowa. Ćwierćnuty składają się z zamalowanej elipsy i kreski znajdującej się przy elipsie, pauza ćwierćnutowa przypomina falę lub zapisaną w pionie pisaną literę r. Nauczycielka objaśnia: Oto ćwierćnuta – podstawowa wartość rytmiczna, wraz z pauzą ćwierćnutową, odpowiadającą długości jej trwania. Ponieważ wartości rytmiczne określają jedynie przybliżony, relatywny czas brzmienia nut, nie jesteśmy w stanie jednoznacznie określić, ile trwa ćwierćnuta. Można ją jednak porównać do częstotliwości kroków podczas chodzenia. Na tablicy pojawiają się dwie ósemki i pauza ósemkowa. Prowadząca zajęcia mówi: Można również poruszać się dwa razy szybciej, biegiem. Te krótsze nuty to ósemki. Na obrazku widzicie wartości umieszczone na pięciolinii. Podobnie jak ćwierćnuty posiadają one czarną główkę i pionową kreskę zwaną laseczką, a dodatkowo są wyposażone w chorągiewkę. Towarzyszy im pauza ósemkowa. Na tablicy wyświetlają się dwie szesnastki i pauza szesnastkowa. Nauczycielka kontynuuje wykład: Jeśli do ósemki dodamy jeszcze jedną chorągiewkę – powstania szesnastka. Po szesnastkach wyświetlane są półnuty i pauza półnutowa. Prowadząca mówi: Omówiliśmy już nuty krótsze od ćwierćnuty, ale istnieją również dłuższe. Należy do nich półnuta. Półnuta z wyglądu przypomina nieco ćwierćnutę, ale posiada białą główkę. Pauza półnutowa to gruba pozioma kreska umieszczona nad 3 linii. Pauza trwa tyle samo, ile półnuta: czyli dwie ćwierćnuty. Na tablicy zostaje wyświetlona cała nuta i pauza całonutowa. Nauczycielka kontynuuje wykład: Jeśli dodamy do siebie czas trwania dwóch półnut, powstanie cała nuta. Cała nuta to biała główka o owalnym kształcie, pozbawiona pionowej kreski. Pauza całonutowa umieszczona jest pod czwartą linią. Cała nuta trwa tyle, co cztery ćwierćnuty. Wyświetlone zostają: najpierw usta z przyłożonym do nich palcem (znakiem ciszy), a potem muzykujące dzieci. Nauczycielka podsumowuje wykład: Jak wiemy, muzyka to nie tylko dźwięki, ale i momenty ciszy, które oznaczamy przy pomocy pauz o określonych wartościach rytmicznych. Poznaliście już podstawowe wartości rytmiczne stosowane w muzyce. Oprócz realizowania ich ruchem i klaskaniem można także wykonać je na instrumentach perkusyjnych. Przypomnijmy sobie nuty, rozpoczynając od trwającej najdłużej, czyli całej nuty. W czasie jednej całej nuty zmieszczą się dwie półnuty. Półnuta trwa tyle samo, ile dwie ćwierćnuty. W jednej ćwierćnucie zmieszczą się dwie ósemki. Nie zapomnijmy o jeszcze krótszych wartościach, czyli o szesnastkach. Pauza!

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RQF02MBCsA508

Film edukacyjny pt. „Nuty, pauzy i cisza w muzyce”. Cały film to rodzaj rysunkowego wykładu. Nauczycielka opowiada o wartościach rytmicznych nut i pauz, przedstawiając na tablicy ich znaki graficzne. Prowadząca wykład rozpoczyna od wstępu: Muzyka składa się z dźwięków, które możemy zapisać przy pomocy nut. Nuta to inaczej znak graficzny, której położenie na pięciolinii pomaga odczytać wysokość danego dźwięku. Na tablicy pojawiają się dwie ćwierćnuty i pauza ćwierćnutowa. Ćwierćnuty składają się z zamalowanej elipsy i kreski znajdującej się przy elipsie, pauza ćwierćnutowa przypomina falę lub zapisaną w pionie pisaną literę r. Nauczycielka objaśnia: Oto ćwierćnuta – podstawowa wartość rytmiczna, wraz z pauzą ćwierćnutową, odpowiadającą długości jej trwania. Ponieważ wartości rytmiczne określają jedynie przybliżony, relatywny czas brzmienia nut, nie jesteśmy w stanie jednoznacznie określić, ile trwa ćwierćnuta. Można ją jednak porównać do częstotliwości kroków podczas chodzenia. Na tablicy pojawiają się dwie ósemki i pauza ósemkowa. Prowadząca zajęcia mówi: Można również poruszać się dwa razy szybciej, biegiem. Te krótsze nuty to ósemki. Na obrazku widzicie wartości umieszczone na pięciolinii. Podobnie jak ćwierćnuty posiadają one czarną główkę i pionową kreskę zwaną laseczką, a dodatkowo są wyposażone w chorągiewkę. Towarzyszy im pauza ósemkowa. Na tablicy wyświetlają się dwie szesnastki i pauza szesnastkowa. Nauczycielka kontynuuje wykład: Jeśli do ósemki dodamy jeszcze jedną chorągiewkę – powstania szesnastka. Po szesnastkach wyświetlane są półnuty i pauza półnutowa. Prowadząca mówi: Omówiliśmy już nuty krótsze od ćwierćnuty, ale istnieją również dłuższe. Należy do nich półnuta. Półnuta z wyglądu przypomina nieco ćwierćnutę, ale posiada białą główkę. Pauza półnutowa to gruba pozioma kreska umieszczona nad 3 linii. Pauza trwa tyle samo, ile półnuta: czyli dwie ćwierćnuty. Na tablicy zostaje wyświetlona cała nuta i pauza całonutowa. Nauczycielka kontynuuje wykład: Jeśli dodamy do siebie czas trwania dwóch półnut, powstanie cała nuta. Cała nuta to biała główka o owalnym kształcie, pozbawiona pionowej kreski. Pauza całonutowa umieszczona jest pod czwartą linią. Cała nuta trwa tyle, co cztery ćwierćnuty. Wyświetlone zostają: najpierw usta z przyłożonym do nich palcem (znakiem ciszy), a potem muzykujące dzieci. Nauczycielka podsumowuje wykład: Jak wiemy, muzyka to nie tylko dźwięki, ale i momenty ciszy, które oznaczamy przy pomocy pauz o określonych wartościach rytmicznych. Poznaliście już podstawowe wartości rytmiczne stosowane w muzyce. Oprócz realizowania ich ruchem i klaskaniem można także wykonać je na instrumentach perkusyjnych. Przypomnijmy sobie nuty, rozpoczynając od trwającej najdłużej, czyli całej nuty. W czasie jednej całej nuty zmieszczą się dwie półnuty. Półnuta trwa tyle samo, ile dwie ćwierćnuty. W jednej ćwierćnucie zmieszczą się dwie ósemki. Nie zapomnijmy o jeszcze krótszych wartościach, czyli o szesnastkach. Pauza!

R1CXFVFnxaAhm

Ćwiczenie 1

Uszereguj wartości rytmiczne od najdłuższej do najkrótszej. Elementy do uszeregowania: półnuta, ćwierćnuta, cała nuta, ósemka.

Uszereguj wartości rytmiczne od najdłuższej do najkrótszej. Elementy do uszeregowania: półnuta, ćwierćnuta, cała nuta, ósemka.

Ułóż nuty w kolejności od trwającej najdłużej do tej, która trwa najkrócej.

Słownik pojęć

Źródło:

encyklopedia.pwn.pl

Galeria dzieł sztuki

R16TVRLV2q0MW1

Na ilustracji malarstwo wazowe ze starożytnej Grecji, dzieło pod tytułem „Apollo grający na kitharze”. Wewnątrz wazy malunek, a na nim człowiek siedzący na krześle, w lewej dłoni trzyma kitharę, w prawej misę z czerwonym płynem. Po lewej stronie na gałązce siedzi czarny ptak.

Biblioteka muzyczna