Po śmierci Juliusza Cezara na czele państwa rzymskiego stanął Oktawian August – wnuk siostry dyktatora, adoptowany przez niego i wyznaczony na następcę. Przypadła mu niepodzielna władza nad całym imperium, czego wyrazem było nadanie mu przez senat w 27 r. p.n.e. przydomka Augustus – „pełen boskiej mocy”. Sam Oktawian nazywał siebie pierwszym spośród urzędników (princeps), wypełniając swoje zadania zgodnie z republikańską tradycją. Z chwilą tą nastąpił koniec republiki, a Rzym stał się cesarstwem. Od nowego tytułu cesarza ustrój panujący w Rzymie aż do końca III w. n.e. nazywany jest pryncypatem.

Pod koniec III w. n.e. sytuacja w imperium zaczęła się coraz bardziej komplikować. Coraz częściej Rzymianie zmuszeni byli walczyć z barbarzyńskimi plemionami naruszającymi rozległe granice państwa, ale sytuacja wewnętrzna również była niestabilna. Dochodziło do kolejnych powstań ludności i buntów uzurpatorów dążących do rządzenia krajem. Konieczność wzmocnienia władzy oraz ochrony imperium doprowadziły do przekształcenia pryncypatu w dominat. Było to już formalne i rzeczywiste odejście od pozorów republiki – pełnia rządów przeszła w ręce cesarza, pana (dominus) cesarstwa.