Od końca XV w. do miana hegemona w Europie pretendowały dwa państwa: Francja i Hiszpania. We Francji nastąpiło umocnienie władzy królewskiej oraz postępowała integracja terytorialna kraju. Połączenie Aragonii i Kastylii przez małżeństwo Ferdynanda i Izabeli dało początek Hiszpanii, która szybko stała się jedną z największych potęg na kontynencie, a dzięki ekspansji zamorskiej – pierwszym imperium kolonialnym. Na początku XVI w. niespodziewanie do rywalizacji o prymat w Europie, dzięki udanym związkom małżeńskim, dołączyli Habsburgowie. Połączenie posiadłości habsburskich z Hiszpanią pod berłem Karola V zaostrzyło rywalizację z Francją.

We wschodniej części Europy również kształtował się nowy porządek polityczny – na południu trwały podboje tureckie, a na północy rodziła się nowa siła – Moskwa pod panowaniem Iwana IV Groźnego.

Wiek XVI to okres ogromnych wstrząsów i głębokich przemian w Kościele. Wystąpienie Marcina Lutra w 1517 r. zapoczątkowało potężne ruchy społeczno‑religijne, które zachwiały pozycją katolicyzmu i doprowadziły do licznych wojen, a ostatecznie do rozbicia Europy na część katolicką i protestancką. Prawosławie, niedotknięte przez ruchy reformatorskie, znalazło się w defensywie w związku z ekspansją turecką, która u schyłku średniowiecza i w pierwszej połowie XVI w. objęła swoim zasięgiem całą południowo‑wschodnią część kontynentu.