Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony
R19cO5Tr2K2Qe1
Kraina pasibrzuchów Źródło: Pieter Bruegel Starszy, Kraina pasibrzuchów, 1567, Alte Pinakothek, Monachium, domena publiczna.
Kraina pasibrzuchów
Pieter Bruegel Starszy, Kraina pasibrzuchów, 1567, Alte Pinakothek, Monachium, domena publiczna

Podczas tej lekcji poznamy utwory należące do literatury popularnej (powstałej w XVII wieku). Okazuje się, że twórczość nieelitarna (nawet sprzed kilkuset lat) może być ciekawa!

Już wiesz

Sformułuj argument popierający lub podważający stanowisko, że literatura sprzed kilkuset lat może zaciekawić dzisiejszego czytelnika.

j000000038B2v27_0000000E
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Sowizdrzalscy pisarze

Na przełomie XVI i XVII wieku pojawiła się w Polsce grupa twórców, którzy sami siebie nazywali sowizdrzałamij000000038B2v27_000tp001sowizdrzałami. Kilkaset lat później badacze nazwali ich twórczość literaturą sowizdrzalską (inna nazwa to literatura rybałtowska). Kim byli sowizdrzałowie?

WstępStanisław Grzeszczuk
Stanisław Grzeszczuk Wstęp

Twórcy staropolskiej humorystyki ludowej, starannie ukrywający własne nazwiska pod komicznymi pseudonimami […] stanowili pierwszą generację krakowskiej cyganerii artystycznej. Wywodzili się oni ze środowiska małopolskich […] nauczycieli i „rektorów” szkółek parafialnych wiejskich i miejskich, wędrujących w poszukiwaniu chleba i zarobku żaków […]. Byli wśród nich studenci Akademii Krakowskiej, którzy z biedy czy też lenistwa porzucili studia, zapewne i bakałarze […], wreszcie służba kościelna i szkolna. […] W pełni przy tym zdawali sobie sprawę z faktu, że na scenie świata‑teatru przypadło im odgrywać rolę najpośledniejszą: rolę błaznów. […] Błazeńskie zatrudnienia traktowali oni też jako źródło zarobków, jako zawód, kształtujący jednak najgłębiej ich filozofię życiową.

j000000038B2v27_00000_BIB_001Stanisław Grzeszczuk, Wstęp, [w:] , Antologia literatury sowizdrzalskiej, oprac. Stanisław Grzeszczuk, Wrocław 1985.

Po przeczytaniu powyższego fragmentu tekstu Stanisława Grzeszczuka wykonaj polecenie.

Ćwiczenie 1.1
R13HBBSFtQfld1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 1.2

Wyjaśnij, czy sowizdrzałowie czuli się zadowoleni ze swojej pozycji społecznej. Odpowiedź uzasadnij.

Ćwiczenie 1.3

Wytłumacz, z czego wynikała ich postawa wobec świata.

j000000038B2v27_000tp001
j000000038B2v27_0000000Y
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

W Nowym Świecie

Nowy Świat i jego zalecenie
Nowy Świat i jego zalecenie

Wielka różnica tego, na którym mieszkamy, a nowego świata.
Nędza bowiem, bieda, skwierk – tak zimie, jak lecie,
Kłopoty z frasunkami bez miary na świecie.

Tamj000000038B2v27_000tp002Tam zaś […] nic takowego, co by do przykrości; bo tam każdy dzień pogoda, wesoło, rozkosznie, nie trzeba się frasować ni oczj000000038B2v27_000tp003ni ocz, nie trzeba robić; sukniaj000000038B2v27_000tp004suknia jest, pokarm i napój zawsze gotowy. […]

Na drzewach nie tylko owoce, ale i ptaszki pieczone, gołąbki, co komu smakuje; są stoły, pod nimi i krzesła nakryte, tylko widelcami uderzą, aż lecą na talerz. A za tobą zaraz są fontanyj000000038B2v27_000tp005fontany, z których kanary, petercymony i małmazyjej000000038B2v27_000tp006kanary, petercymony i małmazyje cieką; a kieliszki stoją, co raczysz, pij. Najadszy się, napiwszy, to spać; po spaniu na przechadzkę abo muzyki słuchać; bo tam pawyj000000038B2v27_000tp007pawy, z kamieni ciosane, grają na różnych instrumentach.

Chcesz li się kąpać, są sadzawki, w których różane wody. Chcesz kołaczy abo pasztetów, są w polach piece i ogniska, gdzie placki z rodzynkami, knysze, przekładane kołacze ciepłe i łopaty tudzież – weźm sobie, który chcesz, jedz. A wkoło onych pieców wino i mleko ciecze […].

Są też tam na polach […] melony słodziusieńkie. Mosty przez rzeczki z biskoktuj000000038B2v27_000tp008biskoktu. Są i szkatuły napełnione pieniędzy i złota; ale tam po tym nic, bo a na cóż, kiedy jest wszystko. Kiełbasy, kiszki, forsztyj000000038B2v27_000tp009forszty ryżem i wątrobą z jagłami nadziewane po ogrodach rostą, ciepłe i upieczone. […] W sadzawkach ryby pieczone, warzone pluskają popłatane; byle tylko chciał jeść obficie. […]

A kto by chciał cokolwiek robić, wina wielka; przyjdzie gospodarz z czeladziąj000000038B2v27_000tp00Aczeladzią i wezmą onego, wsadzą do więzienia miedzy kwapowej000000038B2v27_000tp00Bkwapowe pierzyny, stamtąd już nie wychodzi ani wstaje. […] A potem wstawszy, gdyby śmiał co robić, to już mu dają cudzoziemskie wszystko z cukrem potrawy.

j000000038B2v27_00000_BIB_002Nowy Świat i jego zalecenie, [w:] , Antologia literatury sowizdrzalskiej, oprac. Stanisław Grzeszczuk, Wrocław 1985, s. 329–331.

Po przeczytaniu powyższego fragmentu tekstu wykonaj następujące polecenia:

Ćwiczenie 2.1
R1abvdw6DmIEN1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2.2

Ustal, co opis Nowego Świata mówi o świecie „starym”. Wypisz z utworu te sformułowania, które charakteryzują ten „stary” świat.

Ćwiczenie 2.3

Wyjaśnij, kto – twoim zdaniem – mógłby szczególnie mocno pragnąć „nowego świata”.

Ćwiczenie 3.1

Znajdź na obrazie Pietera Bruegla nawiązania do sposobu przedstawiania świata przez sowizdrzałów. Uzasadnij swój wybór.

R19cO5Tr2K2Qe
Kraina pasibrzuchów
Pieter Bruegel Starszy, Kraina pasibrzuchów, 1567, Alte Pinakothek, Monachium, domena publiczna
Ćwiczenie 3.2

Obraz Pietera Bruegla bywa różnie tytułowany: Kraina pasibrzuchów, Kraina lenistwa, Kraina szczęśliwości. Wybierz tytuł, który wydaje ci się najtrafniejszy. Odpowiedź uzasadnij.

Ćwiczenie 3.3

Wyjaśnij, co mogło zainspirować artystę do namalowania tego obrazu. Wykorzystaj informacje zawarte w tekście zamieszczonym na następnej stronie.

j000000038B2v27_000tp002
j000000038B2v27_000tp003
j000000038B2v27_000tp004
j000000038B2v27_000tp005
j000000038B2v27_000tp006
j000000038B2v27_000tp007
j000000038B2v27_000tp008
j000000038B2v27_000tp009
j000000038B2v27_000tp00A
j000000038B2v27_000tp00B
j000000038B2v27_0000002X
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Cywilizacja odrodzenia

Cywilizacja odrodzeniaJean Delumeau
Jean Delumeau Cywilizacja odrodzenia

Sielanki, mitologia i czarodziejki egzystują tylko w marzeniach bogaczy. Biedni są mniej wyrafinowani. W epoce odrodzenia często cierpią głód i muszą ciężko pracować. Sztuczne raje to dla nich przede wszystkim te, gdzie bez pracy mogliby obficie zastawić stół żywnością. Wyjaśnia to trwały sukces motywu „krainy pieczonych gołąbków” […].
W zbuntowanych Niderlandach był to okres nędzy. Dlaczego by więc ludzie nie mieli marzyć o plackach ześlizgujących się z dachu, o płotach z kiełbas, o pieczonych prosiętach, które biegają z wetkniętym w bok nożem, aby można je krajać, o złocistych gęsiach na talerzach, o gotowanych jajkach biegających na krótkich łapkach? […] Włochy XVI i XVII wieku pozostawiły nam mapę „krainy pieczonych gołąbków” […]. Widzimy tam góry tartego sera tonące w morzu „greckiego” wina […]. Jak deszcz padają pieczone bażanty i obficie szpikowane słoniną zające. W lasach sowy wysiadują płaszcze i inny przyodziewek, niczym jaja. Gdzie indziej dwaj strażnicy prowadzą człowieka, a napis głosi: „Idzie do więzienia za to, że pracował”.

j000000038B2v27_00000_BIB_003Jean Delumeau, Cywilizacja odrodzenia, tłum. Eligia Bąkowska, Warszawa 1987, s. 272.

Po zapoznaniu się z przytoczonym powyżej tekstem wykonaj następujące polecenia:

Ćwiczenie 4.1

Wyjaśnij, czy możliwy jest taki „nowy świat”.

Ćwiczenie 4.2

Wybierz jedno z określeń: realistyczny lub fantastyczny, a następnie uzasadnij swój wybór w odniesieniu do opisu świata przedstawionego w tekście.

j000000038B2v27_0000003B
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

„Świat na opak”

WstępStanisław Grzeszczuk
Stanisław Grzeszczuk Wstęp

Humorystyczny charakter literatury sowizdrzalskiej realizuje się szczególnie dobitnie w poetyce „świata na opak”. […] Obserwowanie częstokroć sprzeczności pomiędzy nakazami i wezwaniami a prozaiczną praktyką dnia codziennego skłaniały sowizdrzalskich ironistów i protestujących rybałtów do stwierdzenia absurdalności świata i panującego porządku. Uznanie absurdalności świata prowadziło do preferencji absurdu w literaturze. W świecie, w którym rzeczywistość została uznana za absurdalną, absurd stał się rzeczywistością literacką. […]
Sowizdrzalski „świat na opak” jest światem humorystycznym […]. Wszystko w nim kłóci się bez ustanku ze zdrowym rozsądkiem i obowiązującymi normami moralnymi, obyczajowymi, prawnymi […]. Jednakże zestawieniem i mnożeniem „dziwów” i „absurdów” kierują tu ściśle określone prawa. Wszystko bowiem w tym świecie przyjmuje wymiary i proporcje odwrotne niż w rzeczywistości: niemożliwe okazuje się łatwe do zrealizowania, małe przyjmuje rozmiary monstrualne – i na odwrót, jest to zarazem świat bajki, fantazji i konceptu.

j000000038B2v27_00000_BIB_001Stanisław Grzeszczuk, Wstęp, [w:] , Antologia literatury sowizdrzalskiej, oprac. Stanisław Grzeszczuk, Wrocław 1985.

Po przeczytaniu powyższego fragmentu wykonaj następujące polecenia:

Ćwiczenie 5
R107bgL5KE85e1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 6.1

Znajdź w słowniku języka polskiego lub w źródłach internetowych definicję słowa „absurd”.

Ćwiczenie 6.2

Podaj dwa przykłady absurdów z dowolnie wybranych tekstów kultury.

Ćwiczenie 6.3

Wyjaśnij, z czego wynikała skłonność twórców sowizdrzalskich do ukazywania absurdalnych światów.

j000000038B2v27_0000003X
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Między fantazją a tradycją

Część utworów zaliczanych do literatury sowizdrzalskiej można by nazwać fantastycznymi – świat w nich ukazany jest nierealny, niezgodny z tym, co widzimy wokół nas. Warto jednak zaznaczyć, że takie przedstawienie „nowych światów” nie wynikało tylko z nieograniczonej fantazji sowizdrzałów. Korzystali oni z tradycji.

Między literaturą a kulturą. Studia o „literaturze mieszczańskiej” przełomu XVI i XVII wiekuWitold Wojtowicz
Witold Wojtowicz Między literaturą a kulturą. Studia o "literaturze mieszczańskiej" przełomu XVI i XVII wieku

Obrazy „odwróconego świata” legitymują się długą tradycją. Dotyczą one świata zwierząt (osioł pożera lwa), stosunku zwierząt do ludzi (i na odwrót, przykładowo: zając zabija myśliwego), relacji (odwrócenie zależności silny‑słaby), zależności społecznych (panowie obsługują niewolnika), „naturalnych” właściwości przedmiotów i ludzi – płynne żelazo, gorejący śnieg, chromi, którzy sprawnie chodzą, ślepi, którzy widzą etc.

j000000038B2v27_00000_BIB_004Witold Wojtowicz, Między literaturą a kulturą. Studia o „literaturze mieszczańskiej” przełomu XVI i XVII wieku, Szczecin 2010, s. 420.
1
Wskazówka

Można wybrać do analizy jeden z podanych tekstów lub podzielić klasę na grupy i przydzielić każdej z nich jeden tekst do przeczytania w domu oraz wykonanie przypisanych do niego poleceń.

j000000038B2v27_00000044
JPOL_E3_E4_Konteksty

W oparach absurdu

Dziwy abo absurda
Dziwy abo absurda

Wróbl siedzi na kościele, napinając kusze,
Stamtąd woła na wilka: „Umykajj000000038B2v27_000tp00CUmykaj swej dusze!”
[…]
Itemj000000038B2v27_000tp00DItem
Siekiera się rozbujała, Wisłę przepłynęła,
Kobiałkaj000000038B2v27_000tp00EKobiałka się przeciwiającj000000038B2v27_000tp00Fsię przeciwiając z pierzem utonęła.
Item
Kożuch poszedł do lasa i ułowił śledzia,
Pomiotłoj000000038B2v27_000tp00GPomiotło zaś pływając zabiło niedźwiedzia.

j000000038B2v27_00000_BIB_005Dziwy abo absurda, [w:] , I w odmianach czasu smak jest. Antologia polskiej poezji epoki baroku, oprac. Jadwiga Sokołowska, Warszawa 1991, s. 645–646.
Ćwiczenie 7

Po przeczytaniu przytoczonych tekstów z antologii napisz dialog, w którym jeden z rozmówców będzie opowiadał drugiemu o swojej podróży do niezwykłej krainy. W swojej wypowiedzi odwołaj się do powyższych utworów.

j000000038B2v27_000tp00C
j000000038B2v27_000tp00D
j000000038B2v27_000tp00E
j000000038B2v27_000tp00F
j000000038B2v27_000tp00G
j000000038B2v27_0000004S
JPOL_E3_E4_Konteksty

Pegazj000000038B2v27_000tp00HPegaz dęba, czyli panopticumj000000038B2v27_000tp00Ipanopticum poetyckie

1a. Siwa kobylina na zapłocie wyszła…
1a. Siwa kobylina na zapłocie wyszła…

Siwa kobylina na zapłocie wyszła,
Jak ze łba strzeliła, zajęła się Wisła.
Wisła się zajęła, ryby pogorzały,
Opalone szczupaki do boru leciały.
Chłop jechał ze młyna, szczupaki pozbierał,
Kijanką się opasywał, workiem się podpierał,
Przyjechał do domu, miał studnię na piecu,
Czerpał wodę przetakiem,
Ryby łowił widłami,
Mak wiercił czerpakiem.

j000000038B2v27_00000_BIB_0061a. Siwa kobylina na zapłocie wyszła…, [w:] Julian Tuwim, Pegaz dęba, Warszawa 2008, s. 372.
1b. Zląkł się zając…
1b. Zląkł się zając…

Zląkł się zając, biegł przez cmentarz,
Obalił dzwonnicę,
Kazał mu ksiądz grzywnę płacić,
Marmurową świcę.
Stodoła się rozigrała,
Zająca goniła,
A izba się roześmiała,
Oknem wyskoczyła.
Siekiera się ocieliła
Za piecem na grzędzie,
Łyse cielę porodziła,
Pono księdzem będzie.

j000000038B2v27_00000_BIB_0071b. Zląkł się zając…, [w:] Julian Tuwim, Pegaz dęba, Warszawa 2008, s. 372–373.
1c. Kiedy Kara Mustafa…
1c. Kiedy Kara Mustafa…

Kiedy Kara Mustafa, wielki mistrz Krzyżaków,
Szedł z licznymi zastępy przez Alpy na Kraków,
Do obrony swych posad zawsze będąc skory,
Pobił go pod Grunwaldem król Stefan Batory.
Wtedy to śród Sahary, w onym kraju futer,
Szczepiłj000000038B2v27_000tp00JSzczepił nową religię sławny Marcin Luter
I, pracując gorliwie piórem i wymową,
Zginął razem z Homerem w noc Bartłomiejową.
W tym to czasie Kopernik, wojażerj000000038B2v27_000tp00Kwojażer na Wschodzie,
Robił świeże odkrycia na lądzie i wodzie,
Objechawszy frachtówkąj000000038B2v27_000tp00Lfrachtówką Azję i Afrykę,
Po tygodniu podróży odkrył Amerykę…
Mieszkańcy Wysp Sandwichskichj000000038B2v27_000tp00MWysp Sandwichskich, schwytawszy go wreszcie,
Uwięzili w Sztokholmie, a zabili w Peszcie.
Wtem przybył od papieża do Saula goniec
I na miesiąc położył wszystkim wojnom koniec.

j000000038B2v27_00000_BIB_0081c. Kiedy Kara Mustafa…, [w:] Julian Tuwim, Pegaz dęba, Warszawa 2008, s. 376–377.
Ćwiczenie 8

Przeczytaj anonimowy utwór zamieszczony w „Kontekstach” nr 1c, a następnie – korzystając z dostępnych źródeł historycznych – podaj jak najwięcej absurdów występujących w tym wierszu. Zapisz ich podaj wersję poprawną, np. „Kiedy Kara Mustafa, wielki mistrz Krzyżaków…” – Kara Mustafa to XVII‑wieczny wódz i wezyr turecki, a nie wielki mistrz zakonu krzyżackiego.

j000000038B2v27_000tp00H
j000000038B2v27_000tp00I
j000000038B2v27_000tp00J
j000000038B2v27_000tp00K
j000000038B2v27_000tp00L
j000000038B2v27_000tp00M
j000000038B2v27_0000005K
JPOL_E3_E4_Preteksty

Supermarket jako współczesna kraina marzeń?

Co dzisiaj mogłoby się stać krainą marzeń? Może supermarket? Przyjrzyj się zamieszczonemu poniżej zdjęciu. Dopisz do niego historię, w której przedstawiona tu przestrzeń będzie dla narratora fantastyczną, pożądaną krainą.

RBX327qh4rXOc
Supermarket
Vladimir Kirakosyan, Supermarket, fotografia, domena publiczna
j000000038B2v27_0000005T
JPOL_E3_E4_Zadaniowo

Zadaniowo

Ćwiczenie 9.1

Przedstaw opis trasy, która prowadzi do fantastycznej krainy. Używaj określeń wskazujących na kierunek i odległości. Przy podawaniu odległości użyj wymyślonych przez siebie jednostek miary.

Ćwiczenie 9.2

Wybierz jeden z podanych niżej przykładów i opisz fantastyczną krainę, upragnioną przez:

  • małe dzieci (najwyżej siedmioletnie);

  • ludzi wędrujących od kilku dni przez pustynię;

  • Eskimosów;

  • zwolenników nowoczesnych technologii.

RFpHtBKU7maAX1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.