Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
R17QxmK9xQ8lh1
Na zdjęciu fragment prospektu dużych organów. Zdjęcie wykonane w czerwonym świetle. Temat lekcji: Wybrani kompozytorzy - Jan Sebastian Bach

Wybrani kompozytorzy – Jan Sebastian Bach

Źródło: AMFN.

Ważne daty

21 marca 1685 – narodziny Jana Sebastiana Bacha w Eisenach,

1694 i 1695 – śmierć matki i ojca Bacha,

1700 – opuszczenie domu starszego brata i usamodzielnienie się Bacha; przybycie do Lünenberga, praca jako sopranista w chórze kościelnym,

1703 – najęcie się do kapeli dworskiej w Weimarze,

1707 – poślubienie Marii Barbary,

1714 – mianowanie Bacha koncertmistrzemKoncertmistrzkoncertmistrzem

1717 – przeprowadzka do Köthen, gdzie kompozytor zostaje mianowany kapelmistrzemKapelmistrzkapelmistrzem

1720 – śmierć żony kompozytora,

1721 – ślub z Anną Marią Wilcke,

1723 – przyjęcie stanowiska organisty a następnie kantoraKantorkantora w kościele św. Tomasza w Lipsku,

28 lipca 1750 – śmierć Bacha w Lipsku.

1

Scenariusz lekcji dla nauczyciela

R1DxI5kBaWTFv
Scenariusz zajęć do pobrania

I. Indywidualna i zespołowa ekspresja muzyczna.

4. W zakresie słuchania i percepcji muzyki. Uczeń:

1) świadomie słucha wybranych dzieł literatury muzycznej (fragmentów lub/i w całości): A) reprezentatywnych dla kolejnych epok (barok)

II. Język i funkcje muzyki, myślenie muzyczne, kreacja i twórcze działania.

3. Uczeń wykazuje się znajomością i dokonuje podziału:

3) aparatu wykonawczego (solista, zespół kameralny, chór, orkiestra).

4. Uczeń wykazuje się znajomością i dokonuje charakterystyki:

1) muzyki ze względu na jej rodzaj (wokalna, instrumentalna, wokalno‑instrumentalna)

6. Wymienia nazwy epok w dziejach muzyki (barok) oraz potrafi wskazać kompozytorów reprezentatywnych dla nich.

III. Kultura muzyczna, narodowe i światowe dziedzictwo kulturowe. Uczeń:

1. zna repertuar kulturalnego człowieka, orientując się w sztandarowych utworach z dziejów historii muzyki i współczesnej kultury muzycznej oraz wartościowej muzyki popularnej;

Nauczysz się

wymieniać najważniejsze wydarzenia z życiorysu Jana Sebastiana Bacha;

rozpoznawać utwory: Aria na strunie G, Toccata i Fuga d‑moll, Wielka Msza h‑moll, Kyrie;

określać ramy czasowe, głównych kompozytorów i formy muzyczne baroku;

wymieniać formy muzyczne tworzone przez J.S. Bacha z uwzględnieniem podziału na dzieła instrumentalne i wokalno‑instrumentalne.

Barok - przypomnienie

BarokBarokBarok w muzyce to okres kultury muzycznej XVII i pierwszej połowy XVIII wieku. W sztuce oddziela okres renesansu od klasycyzmu. Charakteryzuje się przeniesieniem zdobyczy renesansu na teren muzyki dworskiej i mieszczańskiej. W okresie baroku nastąpił znaczny rozwój muzyki instrumentalnejMuzyka instrumentalnamuzyki instrumentalnej (koncertKoncertkoncert, concerto grossoConcerto grossoconcerto grosso, sonataSonatasonata, suitaSuitasuita, fugaFugafuga) oraz wielkich form instrumentalno‑wokalnych (operaOperaopera, oratoriumOratoriumoratorium, kantataKantatakantata). W okresie baroku działali wielcy kompozytorzy: Jan Sebastian Bachmc8c71fe92fbe9a3f_0000000000021Jan Sebastian Bach, Antonio Vivaldimc8c71fe92fbe9a3f_0000000000022Antonio VivaldiJerzy Fryderyk Haendelmc8c71fe92fbe9a3f_0000000000023Jerzy Fryderyk Haendel.

mc8c71fe92fbe9a3f_0000000000021
mc8c71fe92fbe9a3f_0000000000022
mc8c71fe92fbe9a3f_0000000000023
R1OazTVywxhhw1
Źródło: AMFN.
RLGdHNZhgb2yD1
Źródło: AMFN.
RMYCSuntgHbvM1
Źródło: AMFN.
Polecenie 1
Zapoznaj się z opisem alternatywnym utworu Jana Sebastiana Bacha pt. Aria na strunie G i odpowiedz na pytania: 1. Jaka jest obsada wykonawcza tego utworu? 2. Jaki jest jego charakter?
Zapoznaj się z opisem alternatywnym utworu Jana Sebastiana Bacha pt. Aria na strunie G i odpowiedz na pytania: 1. Jaka jest obsada wykonawcza tego utworu? 2. Jaki jest jego charakter?
R1WIrc1WKEqTz1
Utwór: Jan Sebastian Bach „Aria na strunie G”. W celu wysłuchania dzieła należy wybrać przycisk Odtwórz/Pauza.

Miejsca w których żył i komponował Bach

Polecenie 2

Zapoznaj się z mapą przedstawiającą miasta, w których żył i pracował Bach, a następnie spróbuj chronologicznie wymienić miasta, w których rezydował.

R14o4mOBgJFRk
Prezentacja z mapą północno‑zachodniej części Cesarstwa Niemieckiego z drugiej połowy XVII wieku. Na mapie zaznaczone są miejsca, w których żył i tworzył Jan Sebastian Bach. Po naciśnięciu nazwy miejscowości pojawiają się informacje dodatkowe. EISENACH Jan Sebastian Bach urodził się 21 marca 1685 roku w niemieckim mieście Eisenach. Przyszedł na świat w bardzo muzykalnej rodzinie, w której zawód muzyka przechodził z ojca na syna. Pierwszymi nauczycielami Jana Sebastiana gry na klawesynie i organach byli ojciec i stryj. Już w wieku 10 lat przyszły kompozytor stracił oboje rodziców. OHRDRUF Po śmierci rodziców Jan Sebastian zamieszkał u swego najstarszego brata w Ohrdruf. Uczęszczał tam do szkoły i pobierał lekcje gry na instrumentach. W wieku 15 lat opuścił dom brata i rozpoczął samodzielne życie. LÜNEBURG W 1700 roku Bach przybył do Lüneburga, gdzie przyjęto go jako sopranistę do chóru w tamtejszym kościele. Przyszły kompozytor godził naukę w szkole z pracą zarobkową w chórze. W trakcie mutacji, kiedy nie mógł śpiewać, grał w przykościelnej orkiestrze na skrzypcach i altówce oraz udzielał się jako klawesynista i organista. Był też kierownikiem chóru, co pozwoliło mu dobrze poznać praktykę muzyki wokalnej. Oprócz muzyki religijnej, na dworze książęcym w pobliskim Celle poznawał świecką muzykę koncertową, głównie francuską (zdobyta tam wiedza pozwoliła Bachowi tworzyć później również dzieła świeckie, np. Kantatę o kawie). W Lüneburgu, gdzie przebywał 3 lata, powstały pierwsze utwory organowe Bacha. WEIMAR W 1703 roku Jan Sebastian najął się do kapeli dworskiej w Weimarze. Przebywał tam zaledwie kilka miesięcy. Następnie przebywał w Arnstadt, został tam drugim organistą oraz opiekunem chóru uczniowskiego. Jego praca była mocno krytykowana. Przyczyną rezygnacji z zatrudnienia był jednak konflikt, do którego doszło po wyprawie kompozytora do Lübeck w celu usłyszenia gry organowej Dietricha Buxtehudego. Według legendarnych podań była to wędrówka piesza. MÜHLHAUSEN/THÜRINGEN Nową pracę znalazł kompozytor w Mühlhausen w Turyngii, gdzie został organistą w Kościele św. Błażeja. W 1707 roku Bach poślubił Marię Barbarę, z którą miał siedmioro dzieci. Przed kolejną przeprowadzką (z powrotem do Weimaru), Bach napisał Toccatę i fugę d‑moll. W 1708 roku Bach ponownie zamieszkał w Weimarze. Pełnił tam rolę organisty i klawesynisty. Komponował i wykonywał utwory koncertowe z zespołem książęcym. W 1714 roku uzyskał funkcję koncertmistrza, którego zadaniem było wykonywanie kantat, które sam wykonywał. Kantaty powstawały regularnie co cztery tygodnie. KÖTHEN W 1717 roku Bach z rodziną przeniósł się do Köthen, gdzie został mianowany kapelmistrzem. Większość dzieł powstałych w Köthen to kompozycje o charakterze świeckim, m.in. Koncerty brandenburskie (BWV 1046‑1051) oraz suity francuskie i angielskie, suity na wiolonczelę solo, sonaty i partity na skrzypce, sonaty na flet i klawesyn, sonaty na skrzypce i klawesyn, koncerty skrzypcowe, a także 1 tom Das Wohltemperierte Klavier [czyt. das woltemperierte klawier]. W 1720 roku zmarła żona kompozytora. Wkrótce Jan Sebastian poznał młodą sopranistkę – Annę Marię Wilcke, którą poślubił w 1721 roku. Bachowie mieli 13 dzieci. Po ślubie, w Köthen pozostali jeszcze przez rok. Leipzig W 1722 roku Bach otrzymał stanowisko organisty Kościoła św. Tomasza w Leipzig. Został tam kantorem i pełnił tę funkcję do śmierci. W Leipzig Bach poświęcił się twórczości religijnej, pisanej ku większej chwale Bożej. Co tydzień komponował nowy utwór do czytań biblijnych. Powstałe tam kantaty były wykonywane podczas nabożeństw w każdą niedzielę pod kierunkiem kompozytora. W Leipzig powstały również: Pasja według św. Mateusza, Magnificat D‑dur oraz Wielka Msza h‑moll. Komponował również dla dzieci małe formy muzyczne. Przez całe życie cieszył się bardzo dobrym zdrowiem, dopiero w 1749 zaczął tracić wzrok wskutek katarakty. W 1750 Lipsk odwiedził go słynny angielski okulista Taylor, który przeprowadził u Bacha serię operacji. Operacje były bardzo krwawe i nie tylko nie pomogły kompozytorowi, ale doprowadziły do powikłań i infekcji. 28 lipca 1750 roku zmarł w wyniku wylewu krwi do mózgu. Pochowany został w prezbiterium kościoła św. Tomasza w Lipsku.

Film Spotkanie z Janem Sebastianem Bachem

Polecenie 3

Zapoznaj się z filmem, zwróć uwagę na to, co mówi Bach, wypisz wszystkie dzieła wymienione w tym materiale.

R1DMfL6Qp2d7C
Film pod tytułem Spotkanie z Janem Sebastianem Bachem. Film rozpoczyna się ilustracją z nocną panoramą miasta. Słyszymy pierwsze takty Wielkiej Mszy h-moll Jana Sebastiana Bacha. Nagle znajdujemy się w Kościele i widać organy i stojącego przy nich starszego siwego mężczyznę lektor czyta: W kościele św. Tomasza w Lipsku trwa nabożeństwo. Oprawę muzyczną przygotował jak zwykle, od przeszło 20 lat niezmiennie, genialny organista, kantor i kompozytor - Jan Sebastian Bach. Wiele lat trwająca wytężona praca sprawiała mu coraz większy trud... Niezrozumienie i niedocenienie połączone z ciągłymi nowymi wyzwaniami pogłębiały u niego poczucie bezsilności i zniechęcenia. Pracy było wciąż bardzo dużo. Powstawały coraz to nowe diamenty muzyczne: preludia, fugi, kantaty, sonaty, suity, a także pasje, oratoria i wreszcie Wielka Msza h-moll. Po zakończeniu nabożeństwa, kiedy ucichły dźwięki muzyki i szum wychodzących osób, Bach siedząc cały czas przy organach zastygł w bezruchu i w zadumie… Pojawia się młody człowiek i rozpoczyna rozmowę z Janem Sebastianem Bachem: Kantorze… Kompozytor zapytał: Coś się stało? Długo tu siedzę? Pewnie chcą zamknąć kościół? Młody chłopiec zapytał: Nie... Nie wiem... Byłem na nabożeństwie i pomyślałem, że przyjdę zapytać… Bach ośmielił go: O co chcesz zapytać? Chłopak wyjaśnia: Przyszedłem zapytać, czy zgodziłby się Pan udzielać mi indywidualnych lekcji gry na organach? Pan tak pięknie gra... Bardzo chciałabym być organistą! Tak, jak Pan! Bach rozpoczyna opowieść: Kiedy miałem tyle lat co Ty, też chciałem grać. Bardzo pomogli mi wtedy moi bliscy: ojciec, stryj, starszy brat. Uczyli mnie grać, opowiadali o kompozytorach i muzyce. Ten czas nie trwał jednak długo.. Kiedy miałem 10 lat zmarli moi rodzice. Szybko musiałem radzić sobie sam. Wciąż jednak interesowało mnie wszystko, co było związane z muzyką. Pewnego razu, będąc bardzo młodym organistą, dowiedziałem się, że w sąsiednim mieście, koncertować będzie znany wirtuoz organów. Poprosiłem o urlop i pośpiesznie udałem się na spotkanie. Przemierzyłem wiele kilometrów pieszo, ale warto było. Wszystko, czego się dowiedziałem od mistrza bardzo przydało mi się w mojej dalszej pracy. Nie było mnie jednak długo w pracy, aż 4 miesiące. Chłopak wyraża zaciekawienie: I co było dalej? Bach kontynuuje: O mało nie pozbyłem się pracy! No cóż.... Pasja jest w życiu bardzo ważna. Wszystko, co robię sprawia mi wielką radość i przynosi satysfakcję. Mam dużą rodzinę. Bardzo ich wszystkich kocham. Całe moje życie to muzyka i rodzina. Wszystko, co robię, robię dla muzyki i rodziny. Moja żona i dzieci podobnie, jak ja bardzo kochają muzykę. Zależy mi na tym, aby w przyszłości mogły zajmować się muzyką i czerpać z tego radość. Tobie też tego życzę, bo widzę w Twoich oczach wielką miłość do muzyki. A jeśli chodzi o lekcję, to zrobie co w mojej mocy, aby Ci pomóc. Chłopak wyraża wdzięczność: Bardzo Panu dziękuję. Właśnie spełnia Pan moje wielkie marzenie. Bach zaprasza go: Posłuchaj przez chwilę mojego utworu: "Toccata i fuga" d-moll, zagram go specjalnie dla Ciebie a jutro zapraszam na lekcję. Postać Jana Sebastiana Bacha siada przy organach i gra: majestatyczny, popisowy utwór: Toccatę i fugę d-moll.
R1A4cjqXFJSCB
Wykonaj zgodnie z poleceniem
mc8c71fe92fbe9a3f_0000000000024

Zadania

R18HVQG0tn5ej
Ćwiczenie 1
Odpowiedz na pytanie: Jaki rodzaj muzyki rozwinął się w baroku? Możliwe odpowiedzi: 1. muzyka wokalna, 2. muzyka instrumentalna, 3. muzyka wokalno-instrumentalna.
R1cvOzWmg5HyK1
Ćwiczenie 2
Wskaż parę kompozytorów, którzy tworzyli w okresie baroku. Możliwe odpowiedzi: 1. Bach, Haendel, 2. Chopin, Liszt, 3. Mozart, Beethoven.
Źródło: AMFN.
R1E3nu9XtPiKG1
Ćwiczenie 3
Wskaż formy muzyczne, które powstały w baroku. Możliwe odpowiedzi 1. symfonia, kwartet. 2. koncert, fuga. 3. nokturn, etiuda.
Źródło: AMFN.
Ćwiczenie 4
RMEvIv9CNlDCe
Na nagraniu Aria na strunie G, autorstwa Jana Sebastiana Bacha. Utwór jest wolny, spokojny. Skrzypce grają piękną melodię. Pozostałe instrumenty smyczkowe dyskretnie im towarzyszą.
R13dcH9joBy85
Nagranie Toccaty i fugi d-moll Jana Sebastiana Bacha. Utwór jest majestatyczny, popisowy. Głośne akordy pojawiają się na przemian z szybkimi przebiegami dźwięków.
RumeE9NaREXXx
Nagranie Kyrie z Wielkiej Mszy h‑moll Jana Sebastiana Bacha. Utwór wykonuje chór mieszany z towarzyszeniem orkiestry barokowej. Utwór rozpoczyna się wspólnym śpiewem Kyrie, Kyrie elejson. Głosy zasadniczo śpiewają razem, czasami pojawiają się niewielkie przesunięcia, ale słuchacz ma poczucie, że słyszy wspólnie śpiewający chór. Po krótkim fragmencie ze śpiewem następuje przejmująca i smutna część instrumentalna. Później następuje część polifoniczna. Rozpoczynają tenory, potem dołączają alty, jeszcze później soprany pierwsze, a po kilku taktach soprany drugie. Głosy śpiewają tekst, w różnym czasie mijają się. Tworzy się bardzo rozbudowana, misterna konstrukcja polifoniczna. W różnych momentach, różne głosy wychodzą na plan pierwszy. W pewnym momencie głosy łączą się we wspólnym śpiewie eleison. Wielokrotnie powtarzają to słowo. Potem następuje część instrumentalna, melancholijna, spokojna, modlitewna. Później śpiew rozpoczynają kolejno: głosy męskie, śpiewając Christe eleison. Po dłuższym fragmencie dołączają głosy żeńskie. Znów budowana jest skomplikowana polifoniczna faktura. By pod koniec utworu głosy połączyły się we wspólnym śpiewie eleison.
RXVe92cGajUOr
Przyporządkuj tytuł dzieła do odpowiedniego zespołu wykonawczego. Toccata i fuga d-moll: Możliwe odpowiedzi: 1. chór i orkiestra, 2. kwartet smyczkowy, 3. organy; Wielka Msza h-moll, Kyrie Możliwe odpowiedzi: 1. chór i orkiestra, 2. kwartet smyczkowy, 3. organy; Aria na strunie G Możliwe odpowiedzi: 1. chór i orkiestra, 2. kwartet smyczkowy, 3. organy.
R1Lm4ydHS6YrB
Ćwiczenie 5
Podaj nazwiska co najmniej dwóch kompozytorów, tworzących w tej samej epoce, co Jan Sebastian Bach.
RpRqmg3IknBtH
Ćwiczenie 6
Podaj, gdzie na pięciolinii zapisuje się dźwięki, z których można utworzyć nazwisko Jana Sebastiana (nazwami literowymi nut z uwzględnieniem znaków chromatycznych).
R1dJq28NGWzdP1
Ćwiczenie 7
Wskaż okres, w którym żył Jan Sebastian Bach. Możliwe odpowiedzi: 1. wiek szesnasty, 2. przełom wieku siedemnastego i osiemnastego 3. przełom wieku osiemnastego i dziewiętnastego.
Źródło: AMFN.
RqBja3irEhnwQ1
Ćwiczenie 8
Spośród wymienionych instrumentów wskaż te, na których grał Jan Sebastian Bach. Możliwe odpowiedzi: a. flet, b. obój, c. klawesyn, d. altówka, e. skrzypce, f. organy, g. wiolonczela, h. fortepian.
Źródło: Ewelina Boesche-Kopczyńska.
Rp6tlnXev2Opt
Ćwiczenie 9
Odpowiedz na pytania: 1. Jaką funkcję pełnił Bach w kościele św. Tomasza w Lipsku? 2. Jak nazywało się miasto w którym urodził się Bach? 3. Jak nazywało się miasto, w którym zmarł Bach?

Słownik pojęć

Barok
Barok

okres kultury muzycznej XVII i pierwszej poł. XVIII wieku […], cechuje powstaniem wielkich form instrumentalno‑wokalnych (opera, oratorium, kantata) oraz instrumentalnych (sonata, koncert, sonata)
źródło: Jerzy Habela, Słowniczek muzyczny, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1988, s. 23.

Concerto grosso
Concerto grosso

(wielki koncert) kilkuczęściowa forma wykształcona w XVII wieku, w której dialogują ze sobą dwie grupy instrumentalne: orkiestra oraz grupa kilku instrumentów koncertujących
źródło: Jerzy Habela, Słowniczek muzyczny, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1988, s. 39.

Fuga
Fuga

forma muzyki polifonicznej […], temat pojawiający się w jednym z głosów, powtarzany jest przez drugi, a następnie przez pozostałe głosy
źródło: Jerzy Habela, Słowniczek muzyczny, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1988, s. 67.

Kantata
Kantata

początkowo każda forma wokalna w odróżnieniu od sonaty […], w XVII wieku jedna z głównych form wokalnych […] wykonywana na estradzie bez kostiumów i dekoracji (cantata da camera), w XVII wieku rozwinęła się także kantata kościelna (cantata da chiesa)
źródło: Jerzy Habela, Słowniczek muzyczny, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1988, s. 87.

Kantor
Kantor

pierwszy śpiewak, a zarazem nauczyciel i kierownik chóru kościelnego lub klasztornego, połączonego często ze szkołą śpiewaków duchownych
źródło: Jerzy Habela, Słowniczek muzyczny, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1988, s. 87.

Kapelmistrz
Kapelmistrz

dyrygent orkiestry
źródło: Jerzy Habela, Słowniczek muzyczny, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1988, s. 87.

Koncert
Koncert

1. publiczne wykonanie utworów muzycznych,
2. instrumentalna forma muzyczna przeznaczona zwykle na instrument solowy i orkiestrę.

Koncertmistrz
Koncertmistrz

najlepszy, tzw. pierwszy instrumentalista w orkiestrze
źródło: Jerzy Habela, Słowniczek muzyczny, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1988, s. 94.

Kwartet
Kwartet

zespół wokalny lub instrumentalny złożony z 4 wykonawców.

Msza
Msza

liturgiczna forma wokalno‑instrumentalna, składająca się z 6 podstawowych części stałych: Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus, Benedictus, Agnus Dei
źródło: Jerzy Habela, Słowniczek muzyczny, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1988, s. 121.

Muzyka instrumentalna
Muzyka instrumentalna

twórczość muzyczna przeznaczona do wykonania na instrumentach.

Muzyka wokalna
Muzyka wokalna

twórczość muzyczna przeznaczona do śpiewania.

Muzyka wokalno‑instrumentalna
Muzyka wokalno‑instrumentalna

muzyka przeznaczona do grania i śpiewania, np. oratorium, msza.

Opera
Opera

sceniczny utwór wokalno‑instrumentalny, łączący grę aktorską ze śpiewem oraz z muzyką i tańcem.

Oratorium
Oratorium

monumentalny utwór wokalno‑instrumentalny, o tematyce przeważnie religijnej
źródło: https://sjp.pwn.pl/szukaj/oratorium%20.html z dn. 11.08.2017.

Sonata
Sonata

ogólna nazwa wszelkich utworów instrumentalnych w okresie XVI‑XVIII wieku […]; w XVII wieku – utwór cykliczny złożony z szeregu kontrastujących tańców, […] przeznaczony do wykonania przez kameralny zespół instrumentów
źródło: Jerzy Habela, Słowniczek muzyczny , Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1988, s. 180.

Suita
Suita

utwór instrumentalny złożony z kilku samodzielnych tańców, kontrastujących z sobą pod względem charakteru, tempa i rytmu
źródło: Jerzy Habela, Słowniczek muzyczny , Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1988, s. 188‑189.

Słownik pojęć został opracowany na podstawie:

Jerzy Habela, Słowniczek muzyczny , Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1988, s. 188‑189

sjp.pwn.pl

mc8c71fe92fbe9a3f_0000000000276

Biblioteka muzyczna

Galeria dzieł sztuki

mc8c71fe92fbe9a3f_0000000000290

Bibliografia

Bach, opac. Władysław Dulęba, Bohdan Pociej, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1973.

Jerzy Habela, Słowniczek muzyczny , Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1988.

Maria Kurecka, Dzieje Jana Sebastiana Bacha, Czytelnik, Kraków 1952.

Tim Dowley, Bach, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 2000.