Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony

Wszystkie organizmy, zaczynając od bakterii, a kończąc na człowieku, wydają potomstwo.
Organizmy o złożonej budowie posiadaja gruczoły wytwarzające gamety oraz narządy, które mają doprowadzić do ich spotkania się.

RYFVFE8O9wMdR1
W zapłodnieniu biorą udział 2 gamety – plemnik i komórka jajowa
Już wiesz
  • są dwa rodzaje rozmnażania – płciowe i bezpłciowe;

  • istotną rolę w rozmnażaniu i rozwoju odgrywają hormony;

  • w rozmnażaniu płciowym udział biorą gamety: komórki jajowe i plemniki.

Nauczysz się
  • wymieniać cechy płciowe;

  • rozpoznawać na schematach narządy żeńskiego i męskiego układu rozrodczego;

  • omawiać funkcje narządów płciowych;

  • porównywać budowę plemnika i komórki jajowej.

iYqfDaQizH_d5e158

1. Cechy płciowe

Rozmnażanie, czyli wydawanie na świat potomstwa i zapewnianie ciągłości gatunku, to najważniejsze zadanie układu rozrodczego, do którego wypełnienia organizm człowieka jest odpowiednio przystosowany.

RJqT5YPShdOVd1
Źródło: Dariusz Adryan, licencja: CC BY 3.0.

Cechy płciowecechy płcioweCechy płciowe dzielimy na pierwszorzędowe, drugorzędowe i trzeciorzędowe. Cechy pierwszorzędowe i drugorzędowe to wewnętrzne i zewnętrzne narządy układu rozrodczego. W narządach wewnętrznych odbywa się produkcja komórek rozrodczych i ich transport, w narządach żeńskich także rozwój płodu. Zewnętrzne narządy płciowe biorą udział w przekazywaniu komórek rozrodczych. Cechy trzeciorzędowe nie są związane bezpośrednio z aktem rozmnażania i dotyczą głównie różnic w wyglądzie oraz zachowaniu kobiet i mężczyzn. Obecnie zaczyna dominować dwustopniowy podział cech płciowych, gdzie 2 pierwsze klasy to pierwszorzędowe cechy płciowe, a trzecia to cechy drugorzędowe.

Cechy płciowe

Kategorie

Żeńskie

Męskie

pierwszorzędowe

jajniki

jądra

drugorzędowe

jajowody, macica, pochwa, srom

moszna, prącie, nasieniowody

trzeciorzędowe

szerokie biodra

wąskie biodra

wąskie ramiona

szerokie ramiona

wysoki głos

niski głos

rozwinięte gruczoły sutkowe

zarost na twarzy

Polecenie 1

Wyjaśnij, w jaki sposób rozwój cech płciowych podlega regulacji hormonalnej.

Ciekawostka

Płeć człowieka określa się na podstawie cech płciowych. Kobietę i mężczyznę różni jedna para chromosomów, zwanych płciowymi, fizjologia, rodzaj wytwarzanych hormonów, a nawet budowa pewnych części mózgu. Rozbieżności w zachowaniu obu płci widoczne są już w okresie niemowlęcym i występują w ciągu całego życia.

iYqfDaQizH_d5e212

2. Żeński układ rozrodczy

Żeński układ rozrodczy produkuje gametygametygamety żeńskie – komórki jajowe – oraz stwarza warunki do zapłodnienia i rozwoju zarodka, a później płodu. Żeńskie narządy rozrodcze dzielimy na zewnętrzne i wewnętrzne.
Zewnętrzne narządy płciowe to:

  • wzgórek łonowy, zbudowany z tkanki tłuszczowej, pokryty włosami łonowymi;

  • wargi sromowe mniejsze i większe (srom), które w postaci fałdów skórnych ochraniają wejście do pochwy oraz ujście cewki moczowej;

  • łechtaczka, która zawiera szczególnie dużo komórek czuciowych wzmagających pobudzenie płciowe.

Do wewnętrznych narządów płciowych zaliczane są:

  • jajniki – parzyste narządy wielkości śliwek, w których znajdują się pęcherzyki jajnikowe; każdy z nich zawiera komórkę jajową w różnym stadium rozwoju; gdy pęcherzyk dojrzeje, pęka i uwalnia komórkę jajową, a ta trafia do jajowodu;

  • jajowód, który od strony jajnika ma postać lejka; taka budowa ułatwia wychwycenie komórki jajowej; ściany jajowodu zbudowane są z mięśni gładkich i wyścielone orzęsionym nabłonkiem; skurcz mięśni i ruch rzęsek umożliwia przesuwanie komórki jajowej w kierunku macicy, z którą łączy się drugi koniec jajowodu;

  • macica – nieparzysty narząd, którego ściany są zbudowane z silnie rozbudowanej tkanki mięśniowej gładkiej i pokryte grubą warstwą błony śluzowej; mięśnie w czasie trwania ciąży rozciągają się, dostosowując wielkość macicy do wielkości rozwijającego się płodu; podczas porodu kurczą się, pomagając dziecku opuścić organizm matki; silnie rozwinięta śluzówka zaopatrzona w liczne naczynia krwionośne umożliwia zagnieżdżenie się zarodka oraz stwarza warunki do rozwoju płodu; macica ma kształt gruszki; jej szersza część, zwana trzonem, skierowana jest do góry, dolna, węższa, tworzy zwróconą do dołu szyjkę;

  • pochwa – nieparzysty, umięśniony kanał z jednej strony obejmujący szyjkę macicy, a z drugiej uchodzący na zewnątrz; przez pochwę do dróg rodnych kobiety dostają się komórki rozrodcze mężczyzny; tędy także odprowadzana jest krew miesiączkowa, a podczas porodu przez kanał pochwy dziecko wydostaje się na świat.

Polecenie 2

Ciężka i duża komórka jajowa pozbawiona jest zdolności aktywnego ruchu. Wskaż cechy budowy kobiecego układu rozrodczego, które są przystosowaniem do transportu komórek rozrodczych.

iYqfDaQizH_d5e288

3. Męski układ rozrodczy

Męski układ rozrodczy odpowiada za wytworzenie plemników i męskich hormonów płciowych oraz wprowadzenie męskich komórek rozrodczych do żeńskich dróg rodnych. Zbudowany jest z narządów zewnętrznych oraz wewnętrznych.

Zewnętrzne narządy płciowe to:

  • moszna (worek mosznowy) – cienki, pokryty włosami worek skórno‑mięśniowy, w którym znajdują się jądra, najądrza oraz początkowe odcinki nasieniowodów;

  • prącie (penis) pełni podwójną rolę: jest częścią układu moczowego, gdyż mieści się w nim cewka moczowa, jest też narządem wprowadzającym gamety do żeńskich dróg rodnych; w prąciu znajdują się zatoki, do których może napływać krew, powodując jego usztywnienie i powiększenie; stan taki nosi nazwę wzwodu (erekcji) i umożliwia akt płciowy.

Do wewnętrznych narzadów płciowych należą:

  • jądra – parzyste gruczoły zbudowane z długich i cienkich kanalików nasiennych, w których produkowane są męskie komórki rozrodcze – plemniki; między kanalikami znajdują się komórki wytwarzające męskie hormony płciowe; obecność tych hormonów już w życiu płodowym warunkuje pojawienie się pierwszorzędowych i drugorzędowych męskich cech płciowych;

  • najądrza – narządy przylegające do jąder, w których są magazynowane plemniki;

  • nasieniowody, które biorą początek w najądrzach i wyprowadzają plemniki do cewki moczowej; do nasieniowodów odprowadzana jest również wydzielina pęcherzyków nasiennych i gruczołu krokowego (prostaty); zawiera ona substancje odżywcze i pobudza plemniki do ruchu w drogach rodnych kobiety oraz umożliwia im dotarcie do komórki jajowej; zawiesina plemników w płynnej wydzielinie pęcherzyków nasiennych i prostaty nazywana jest nasieniem (spermą).

Polecenie 3

Cewka moczowa u kobiet jest krótsza, u mężczyzn dłuższa. Wyjaśnij, z czego wynika ta różnica.

Ciekawostka

W życiu płodowym jądra rozwijają się w jamie brzusznej i dopiero między 7‑9 miesiącem życia płodu zstępują do worka mosznowego. Jądra znajdują się poza jamą brzuszną, ponieważ temperatura panująca we wnętrzu ciała jest zbyt wysoka dla ich prawidłowego funkcjonowania. Z tego też powodu nie zaleca się mężczyznom noszenia zbyt obcisłej bielizny, gdyż może to prowadzić do przegrzania jąder i problemów z płodnością.

iYqfDaQizH_d5e337

4. Gamety

Gameta żeńska, czyli komórka rozrodcza, to komórka jajowakomórka jajowakomórka jajowa. Nie posiada ona zdolności ruchu i jest największą z ludzkich komórek. Dojrzewa średnio co 28 dni w pęcherzyku jajnika, najczęściej w jednym jajniku, na przemian – raz w lewym, raz w prawym. Gdy komórek jajowych dojrzewa więcej, istnieje szansa, że w procesie zapłodnienia powstaną bliźnięta dwujajowe. Zdolna do zapłodnienia, dojrzała komórka jajowa zawiera żółtko, stanowiące materiał odżywczy dla zarodka. Zarodek będzie z niego korzystać do momentu zagnieżdżenia się w błonie śluzowej macicy. Wędrówka gamety żeńskiej w jajowodzie trwa 72 godziny. Po tym czasie traci ona zdolność do zapłodnienia.

Dojrzały plemnikplemnikplemnik zbudowany jest z główki, wstawki i witki. Witka stanowi najdłuższą część plemnika i umożliwia mu aktywny ruch w kierunku komórki jajowej. Energia potrzebna do ruchu powstaje w mitochondriach licznie wypełniających wstawkę. Główka plemnika to właściwa komórka rozrodcza, która wnika do wnętrza komórki jajowej. Zawiera ona jądro komórkowe i bardzo małą ilość cytoplazmy. Na powierzchni główki znajduje się zbiorniczek (akrosom) z enzymami rozpuszczającymi osłonki komórki jajowej. Umożliwiają one wniknięcie plemnika do wnętrza gamety żeńskiej. Plemnik wraz z witką jest przeszło 20 razy mniejszy niż średnica komórki jajowej.

Komórka jajowa i plemnik, łącząc się ze sobą w procesie zapłodnienia, dają początek nowemu organizmowi, który dziedziczy cechy i ojca, i matki.

Polecenie 4

Wyjaśnij, skąd plemniki czerpią energię niezbędną do poruszania się w żeńskich drogach rodnych.

Wskazówka

W nasieniu znajduje się m.in. cukier prosty fruktoza.

Ciekawostka

Plemniki pokonują drogę z pochwy do komórki jajowej przebywającej w górnej części jajowodu w ciągu 2 godzin. W żeńskim układzie rozrodczym mogą zachować zdolność do zapłodnienia przez 3‑4 dni.

iYqfDaQizH_d5e402

Podsumowanie

  • Rozmnażanie jest procesem życiowym zapewniającym ciągłość gatunku.

  • Pierwszorzędowe, drugorzędowe i trzeciorzędowe cechy płciowe są przystosowaniem do rozmnażania.

  • Żeński układ rozrodczy ma za zadanie wytworzyć komórki jajowe, stworzyć warunki do rozwoju zarodka i płodu, wydać dziecko na świat.

  • Męski układ rozrodczy odpowiada za wytworzenie plemników oraz wprowadzenie ich do żeńskich dróg rodnych.

  • W procesie zapłodnienia uczestniczą komórki rozrodcze: komórka jajowa i plemnik.

  • Komórka jajowa stanowi nieruchliwą gametę żeńską, zawierającą materiał genetyczny pochodzący od matki.

  • Plemnik to ruchliwa gameta męska, zawierająca materiał genetyczny pochodzący od ojca; zbudowany jest z główki, wstawki i witki.

Praca domowa
Polecenie 5.1

Wyjaśnij, dlaczego układ rozrodczy (płciowy) nazywany jest także układem moczowo‑płciowym.

Polecenie 5.2

Opisz położenie jajników, macicy i jąder w organizmie człowieka.

iYqfDaQizH_d5e472

Słowniczek

cechy płciowe
cechy płciowe

charakterystyczne cechy budowy i fizjologii związane z płcią; umożliwiają rozmnażanie

gamety
gamety

komórki rozrodcze

komórka jajowa
komórka jajowa

gameta żeńska; żeńska komórka rozrodcza

plemnik
plemnik

gameta męska; męska komórka rozrodcza

iYqfDaQizH_d5e563

Zadania

Ćwiczenie 1
RCxuYEJvDFqp01
zadanie interaktywne
Źródło: Monika Zaleska, licencja: CC BY 3.0.
R1c68MuZk4Gsb
Ćwiczenie 2
zadanie interaktywne
Ćwiczenie 3
RpsnLBZ2UkkBI1
zadanie interaktywne
Źródło: Monika Zaleska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
RIrx75fmg6JHZ1
zadanie interaktywne
Źródło: Monika Zaleska, licencja: CC BY 3.0.