Ważne daty

Wprowadzenie

Zespoły instrumentalne już od starożytności stanowią odzwierciedlenie technologii oraz społeczeństw je tworzących. Wraz ze wzrostem wiedzy o świecie, rozwojem rzemiosła i później mechaniki, zmienia się także sposób tworzenia instrumentów muzycznych. Normy społeczno‑obyczajowe stanowią zaś o tym, co w muzyce kameralnej staje się dopuszczalne, popularne, gorszące lub wręcz zabronione.

Zespoły kameralne przed 1750

RJUPXKn8dLYnR1

Fotografia przedstawia Fryderyka Wielkiego grającego na flecie. Po prawej stronie dzieła towarzyszą Fryderykowi muzycy na instrumentach smyczkowych oraz Karl Filip Emanuel Bach. Wszystkie postacie ubrane są w stroje zgodne z epoką. Mężczyźni mają białe, lokowane peruki. Kobiety piękne, szerokie, faliste suknie. Na suficie wisi piękny, zdobiony żyrandol. Na ścianach są wymalowane dzieła sztuki.

Zespoły kameralne występowały już w średniowieczu i wczesnym renesansie, lecz pełniły przeważnie rolę towarzyszącą dla śpiewaków, nierzadko wykonując wraz z nimi te same partie. Owszem, istniały także zespoły czysto instrumentalne, ale te dopiero w okresie baroku zyskały na znaczeniu. Spekuluje się, że protoplastami muzyki kameralnej w dzisiejszym tego słowa rozumieniu stają się Sonata da chiesaSonata da chiesaSonata da chiesa, Sonata da cameraSonata da cameraSonata da camera, ale w szczególności sonata triowa. Ta ostatnia, często wykonywana przez dwa instrumenty solowe i BC wydaje się pierwowzorem takich grup wykonawczych, jak chociażby kwartet smyczkowy.

Józef Haydn

RAdML9CLhH7nw1

Fotografia przedstawia Józefa Haydna siedzącego w towarzystwie kilku muzyków i obserwujących go widzów. Osoby w centrum obrazu grają na instrumentach smyczkowych, są ubrani zgodnie z epoką w kolorowe fraki, mają na głowach peruki. Kobiety po prawej stronie dzieła mają na głowach czepki i sukienka z dużymi, falistymi kołnierzami. Na drugim planie znajduje się drewniany mebel i wisi piękny, zdobny żyrandol. Na ścianach widzą dwa dzieła sztuki oraz duży, drewniany zegar.

Punktem przełomowym nie tylko w historii kwartetu smyczkowego, ale dla muzyki kameralnej w ogóle, staje się okres klasyczny, zwłaszcza zaś działalność Józefa Haydna, który ustanowił dla niej wzorce formalne znane po dziś dzień. Dotyczyły one nie tylko składów podobnych ugrupowań, lecz również zawartości samych dzieł pod względem nie tylko układu części, lecz i tychże części struktury wewnętrznej, głównie zaś równowagi w użyciu wszystkich instrumentów oraz muzycznych dialogów. W muzyce okresu klasycznego, nie tylko u Haydna, ale także później u Mozarta, pojawiło się wiele małych utworów, jak serenady czy nokturny. Służyły one różnym celom, ale cechowały się nieskomplikowaną budową i wielością krótkich części. Wykonywano je na wolnym powietrzu, zazwyczaj wieczorową porą. Muzycy ustawiali się pod oknami lub na balkonach wyznaczonych osób, by grać zamówione przez adoratorów dzieła lub na przykład uprzyjemniać czas spacerującym po terenach willi podczas wieczornego przyjęcia. O ile Haydn nadał muzyce kameralnej formę, o tyle twórczość Wolfganga Amadeusza Mozarta wzbogaciła ją o charakterystyczną dla tego kompozytora śpiewność i swoisty liryzm. Mozart również wiele eksperymentował, co nadało na przykład jego triom fortepianowym nową wartość. Uniezależnił on bowiem partie smyczkowe od dominacji instrumentu klawiszowego, dając im dużo większy wpływ na przebieg dzieła. Tria fortepianowe przestawały więc być rozszerzonymi o partie smyczkowe sonatami fortepianowymi, lecz raczej dialogiem trzech równoprawnych instrumentów. Mozart wprowadził także klarnet do zespołu kameralnego, czego owocem będzie trio na altówkę, klarnet i fortepian KV 498 oraz Kwintet klarnetowy KV 581, którego fragmentu posłuchamy.

RB6S4lHScuV5Z1

Fotografia przedstawia Kwartet smyczkowy D-dur op. 20 (fragm.), przykład muzycznego dialogu, w którym instrumenty kolejno przejmują ten sam wątek muzyczny, rozwijając go w charakterystyczny dla siebie sposób.

Utwory kameralne, zwłaszcza kwartety smyczkowe, cieszyły się wśród publiczności oraz muzyków‑amatorów popularnością, stąd pisać je podejmowało się wielu kompozytorów. Często też zdarzało się tak, że wirtuozi danego instrumentu komponowali je w celu uwydatnienia swoich muzycznych umiejętności. Była to skuteczna i zrozumiała praktyka marketingowa w zmieniającym się świecie. Koniec XVIII wieku to czas pogłębiającego się kryzysu finansowego europejskiej arystokracji, co zmusi kompozytorów do poszukiwania nowych źródeł utrzymania. Zatrudniani dotychczas przez bogatego patrona, niejako na etacie, twórcy zaczęli sprzedawać swoje utwory, udzielać płatnych lekcji, organizować płatne koncerty abonamentowe itp. Zmiany te szły w parze z rozwojem techniki, w tym na przykład lutniczej. Instrumenty smyczkowe stały się bardziej donośne. Otrzymały także nowe smyczki, a te najmniejsze także podbródki, co umożliwiło rozwinięcie techniki gry lewej ręki oraz ogólnie bardziej wyrazistą ekspresję.

R1KVkrAOdVZXB1

Fotografia przedstawia pianoforte z 1805 r. wyglądem zbliżone do pianina. Instrument ma kolor brązowy, błyszczący, z czarnymi klawiszami.

Prezentacja 3D pt. „Kwintet fortepianowy“

Przełom okresu klasyczno‑romantycznego to nie tylko czas świetności kwartetu smyczkowego, którego perłami staje się 6 kwartetów smyczkowych W.A. Mozarta dedykowanych Haydnowi. Swoista rewolucja dokona się w muzyce kameralnej wraz z popularyzacją i rozwojem pianoforte, a później fortepianu. Popularne stają się więc wszelkie zespoły kameralne instrument ten wykorzystujące, w tym kwintet smyczkowy. Popatrzmy.

Muzyka kameralna XIX wieku

RrHSpwY6xPHCw1

Fotografia przedstawia Bartolomeo Cristofori, twórcę pianoforte, zdjęcie portretu namalowanego w 1726 r. Mężczyzna z siwą, lokowaną peruką na głowie. Ubrany jest w białą koszulę, ciemne spodnie i marynarkę. Po prawej stronie w dolnym rogu znajduje się fragment fortepiany. W oddali widać przechylone drzewo od wiatru i faliste morze.

W ślady Beethovena pójdzie wielu kompozytorów ery romantyzmu, w tym Schubert, Schumann i Mendelssohn. Nowe kanony piękna nie przeszkodzą im w realizacji rygorystycznych założeń formalnych. Nie mówiąc już o eksperymentach wzbogacających skład zespołów kameralnych. Wyraźnie jednak w XIX wieku widać dwa nurty twórczości kameralnej: kompozycje tworzone dla amatorów pozwalające na domowe muzykowanie oraz utwory tworzone na potrzeby zwiększającej się grupy muzycznych profesjonalistów występujących w bogatych domach, a potem także w coraz częściej powstających mniejszych i większych salach koncertowych.

Wydawałoby się, że pojawienie się muzyki programowej z czasem osłabi znaczenie form kameralnych, nic takiego jednak się nie stało. Pewien udział ma w tym twórczość Johannesa Brahmsa, gorącego zwolennika muzyki absolutnej oraz entuzjasty muzyki Beethovena. Napisze on wiele znaczących kwartetów smyczkowych i wiele innych form kameralnych. W jego twórczości widać bardzo mocno, jak techniki wypracowane na gruncie muzyki symfonicznej i kameralnej wpływają na siebie i przenikają się. Posłuchajmy.

Utwory nurtu amatorskiego to przede wszystkim opracowania słynnych pieśni, czy arii operowych lub innych powszechnie znanych tematów muzycznych. Wykonuje się je z resztą do dzisiaj i stanowią trzon literatury pedagogicznej.

Rk56zCBFNQ8ao1

Fotografia przedstawia lekcje muzyki, obraz autorstwa Johannesa Vermeera. W oddali, pod ścianą znajduje się fortepian przy którym stoi kobieta, obok po prawej stronie znajduje się mężczyzna w peruce. Kobieta ubrana jest w suknię, na górze w jasne barwie, natomiast dolna część jest granatowo-czerwona. Mężczyzna ubrany jest w białą koszulę z szerokim kołnierzem i czarny strój, przez klatkę piersiową ma przeciągnięta szarą szatę. Na ścianach wiszą dzieła sztuki. Po prawej stronie stoi stół, który jest zakryty ciężkim kolorowym materiałem, na stole stoi biały dzbanek.

Zmiany w XX wieku

Wiek dwudziesty przyniesie w twórczości kameralnej wiele zmian, ale jej nie usunie z muzycznej panoramy. Zmieni się jedynie zakres i rodzaje środków muzycznej ekspresji. Poddane w wątpliwość schematy wypracowane przez poprzednie pokolenia kompozytorów zostaną zastąpione przez nowe idee. Przemianom ulegnie także sama notacja oraz znaczenie tak zwanej klasycznej muzyki kameralnej, która na dobre przeniesie się do sali koncertowej. Kluczowe osiągnięcie początków XX wieku odbyło się w kwartetach smyczkowych Beli Bartoka, który wykorzystał zupełnie nowy sposób gry smyczkiem za podstawkiem, co daje charakterystyczną przenikliwość bardzo wysokich tonów. Jemu zawdzięczamy także Pizzicato bartokowskiePizzicato bartokowskiePizzicato bartokowskie, czyli taki sposób pociągnięcia struny palcem, w którym oprócz wydobywającego się z niej dźwięku, usłyszymy także charakterystyczne stuknięcie. A wszystko to w celu wzmocnienia ekspresji.

RekOIDyqwiSmI1

Fotografia przedstawia Bela Bartoka podczas badań muzyki ludowej. Postaci stoją w rzędzie, ubrani są w stroje ludowe. Fotografia jest biało-czarna.

Poszukiwania nowości technicznych nie ograniczą się z resztą do gruntownych studiów nad technikami gry. XX wiek doświadczy bowiem powstania zupełnie nowych instrumentów, jak teremin, gitara elektryczna czy syntezator. I dzięki temu możliwości kompozytorów jeszcze się poszerzą. Zaś wykorzystanie nowoczesnych technologii przetestuje każdą z dotychczas znanych zasad i prawideł kameralnej kompozycji. Muzycy bowiem nie muszą już nawet znajdować się w jednym pomieszczeniu, by razem pracować. Można grać razem przez Internet lub, jak w kompozycji K. Stockhausena, siedząc na pokładzie czterech helikopterów i mając tylko słuchawki na głowie i zsynchronizowane metronomy.

Nowatorstwo środków nie musi jednak oznaczać braku odwołań do tradycji muzycznej. Posłuchajmy fragmentu Wariacji na temat Paganiniego Witolda Lutosławskiego. Zwróćmy przy tym uwagę, jak nowoczesna tonalność i harmonia zderza się z rozpoznawalną strukturą dobrze znanych wirtuozowskich wariacji na skrzypce solo.

Powyższy utwór wpisuje się w jeszcze jeden nurt muzyczny, który, choć w XX wieku kontynuowany, znacząco zmienia swoje oblicze. Mowa mianowicie o zjawisku aranżowania utworów kameralnych na orkiestrę i vice versa, których w historii muzyki nie trzeba daleko szukać.

Mnogość repertuaru kameralnego stawia zespoły wykonawcze przed wieloma wyzwaniami nie tylko natury technicznej. Można się na przykład zastanawiać, jakimi gatunkami muzycznymi się zająć i z jakiej epoki. I tak na przykład powstaje wiele zespołów starających się odrestaurować dawne praktyki wykonawcze grając na replikach instrumentów barokowych lub wcześniejszych. Można także pójść w drugą stronę i skoncentrować muzyczne działania zespołu na muzyce napisanej niedawno lub zamawiać utwory dla konkretnej grupy wykonawców. Praktyka ta daje korzyści nie tylko wykonawcom, którym nie brakuje dzięki temu oryginalnego materiału. Jest również szansą dla kompozytorów na promowanie własnej twórczości. Taką drogę obrał między innymi Kronos Quartet, którego dokonanie przybliża poniższa przestrzeń.

Nie zanika także nurt amatorskiego muzykowania z przyjaciółmi i nawet poznawania w ten sposób nowych ludzi. Coraz popularniejszą formą spędzania wolnego czasu na emeryturze staje się na przykład udział w spotkaniach amatorskich zespołów kameralnych wykonujących muzykę klasyczną.

Animacja na temat zespołów wykonawczych.

RxMqfKk5NyyrA

Film animowany: Zespoły wykonawcze. Film przedstawia różne typy zespołów wykonawczych. Kronos Quartet poświęcił się w całości wykonywaniu muzyki współczesnej. Uczestniczy w wielu projektach popularyzujących muzykę współczesną, w tym filmową. Powołał fundację, w ramach której zleca młodym kompozytorom tworzenie nowych utworów, które wchodzące na scenę kwartety smyczkowe mogą za darmo ściągnąć ze strony projektu. Kronos Quartet: David Harrington, John Sherba, Hank Dutt, Sunny Yang, podczas występu w Lincoln Center w 2013 r. Zakir Hussain (tutaj grający na tradycyjnym instrumencie indyjskim – tabli). Był częścią drugiej edycji programu KRONOS FIFTY FOR THE FUTURE, w którym kompozytorzy tworzą utwory dla kwartetu, czasami sami biorąc udział w prawykonaniach. Philip Glass – kompozytor najbardziej znany z utworów minimalistycznych oraz muzyki filmowej. Współpracuje z Kronos Quartet od wielu lat. Arvo Pärt – kompozytor ceniony za osiągnięcia w dziedzinie poszukiwania nowego brzmienia. Twórca techniki tintinabulum (z łac. dzwon), polegającej na minimalistycznym przemieszczaniu sekwencji trójdźwiękowej i skalowej w wolnym, medytacyjnym tempie. Pisze głównie religijną muzykę chóralną, ale Kronos Quartet brał udział w wykonaniu jego kilku kompozycji. Kronos Quartet współpracuje także z kompozytorami muzyki filmowej. Tutaj okładka płyty stanowiącej ścieżkę dźwiękową do filmu „Requiem for a Dream”, skomponowaną przez Clinta Mansella.

Film animowany: Zespoły wykonawcze. Film przedstawia różne typy zespołów wykonawczych. Kronos Quartet poświęcił się w całości wykonywaniu muzyki współczesnej. Uczestniczy w wielu projektach popularyzujących muzykę współczesną, w tym filmową. Powołał fundację, w ramach której zleca młodym kompozytorom tworzenie nowych utworów, które wchodzące na scenę kwartety smyczkowe mogą za darmo ściągnąć ze strony projektu. Kronos Quartet: David Harrington, John Sherba, Hank Dutt, Sunny Yang, podczas występu w Lincoln Center w 2013 r. Zakir Hussain (tutaj grający na tradycyjnym instrumencie indyjskim – tabli). Był częścią drugiej edycji programu KRONOS FIFTY FOR THE FUTURE, w którym kompozytorzy tworzą utwory dla kwartetu, czasami sami biorąc udział w prawykonaniach. Philip Glass – kompozytor najbardziej znany z utworów minimalistycznych oraz muzyki filmowej. Współpracuje z Kronos Quartet od wielu lat. Arvo Pärt – kompozytor ceniony za osiągnięcia w dziedzinie poszukiwania nowego brzmienia. Twórca techniki tintinabulum (z łac. dzwon), polegającej na minimalistycznym przemieszczaniu sekwencji trójdźwiękowej i skalowej w wolnym, medytacyjnym tempie. Pisze głównie religijną muzykę chóralną, ale Kronos Quartet brał udział w wykonaniu jego kilku kompozycji. Kronos Quartet współpracuje także z kompozytorami muzyki filmowej. Tutaj okładka płyty stanowiącej ścieżkę dźwiękową do filmu „Requiem for a Dream”, skomponowaną przez Clinta Mansella.

Film dostępny na portalu epodreczniki.pl

Film animowany: Zespoły wykonawcze. Film przedstawia różne typy zespołów wykonawczych. Kronos Quartet poświęcił się w całości wykonywaniu muzyki współczesnej. Uczestniczy w wielu projektach popularyzujących muzykę współczesną, w tym filmową. Powołał fundację, w ramach której zleca młodym kompozytorom tworzenie nowych utworów, które wchodzące na scenę kwartety smyczkowe mogą za darmo ściągnąć ze strony projektu. Kronos Quartet: David Harrington, John Sherba, Hank Dutt, Sunny Yang, podczas występu w Lincoln Center w 2013 r. Zakir Hussain (tutaj grający na tradycyjnym instrumencie indyjskim – tabli). Był częścią drugiej edycji programu KRONOS FIFTY FOR THE FUTURE, w którym kompozytorzy tworzą utwory dla kwartetu, czasami sami biorąc udział w prawykonaniach. Philip Glass – kompozytor najbardziej znany z utworów minimalistycznych oraz muzyki filmowej. Współpracuje z Kronos Quartet od wielu lat. Arvo Pärt – kompozytor ceniony za osiągnięcia w dziedzinie poszukiwania nowego brzmienia. Twórca techniki tintinabulum (z łac. dzwon), polegającej na minimalistycznym przemieszczaniu sekwencji trójdźwiękowej i skalowej w wolnym, medytacyjnym tempie. Pisze głównie religijną muzykę chóralną, ale Kronos Quartet brał udział w wykonaniu jego kilku kompozycji. Kronos Quartet współpracuje także z kompozytorami muzyki filmowej. Tutaj okładka płyty stanowiącej ścieżkę dźwiękową do filmu „Requiem for a Dream”, skomponowaną przez Clinta Mansella.

Zadania

Słownik pojęć

Źródło:

Słownik języka polskiego PWN

Galeria dzieł sztuki

RJUPXKn8dLYnR1

Fotografia przedstawia Fryderyka Wielkiego grającego na flecie. Po prawej stronie dzieła towarzyszą Fryderykowi muzycy na instrumentach smyczkowych oraz Karl Filip Emanuel Bach. Wszystkie postacie ubrane są w stroje zgodne z epoką. Mężczyźni mają białe, lokowane peruki. Kobiety piękne, szerokie, faliste suknie. Na suficie wisi piękny, zdobiony żyrandol. Na ścianach są wymalowane dzieła sztuki.

RAdML9CLhH7nw1

Fotografia przedstawia Józefa Haydna siedzącego w towarzystwie kilku muzyków i obserwujących go widzów. Osoby w centrum obrazu grają na instrumentach smyczkowych, są ubrani zgodnie z epoką w kolorowe fraki, mają na głowach peruki. Kobiety po prawej stronie dzieła mają na głowach czepki i sukienka z dużymi, falistymi kołnierzami. Na drugim planie znajduje się drewniany mebel i wisi piękny, zdobny żyrandol. Na ścianach widzą dwa dzieła sztuki oraz duży, drewniany zegar.

Rk56zCBFNQ8ao1

Fotografia przedstawia lekcje muzyki, obraz autorstwa Johannesa Vermeera. W oddali, pod ścianą znajduje się fortepian przy którym stoi kobieta, obok po prawej stronie znajduje się mężczyzna w peruce. Kobieta ubrana jest w suknię, na górze w jasne barwie, natomiast dolna część jest granatowo-czerwona. Mężczyzna ubrany jest w białą koszulę z szerokim kołnierzem i czarny strój, przez klatkę piersiową ma przeciągnięta szarą szatę. Na ścianach wiszą dzieła sztuki. Po prawej stronie stoi stół, który jest zakryty ciężkim kolorowym materiałem, na stole stoi biały dzbanek.

Biblioteka muzyczna