Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony

Mapa polityczna pokazuje zwierzchność poszczególnych państw nad obszarami lądów i mórz. Możemy z niej odczytać stan współczesny oraz przy pewnej wiedzy odtworzyć procesy i wydarzenia historyczne. Świat ulega ciągłym przemianom. Praktycznie każdego roku dochodzi gdzieś na Ziemi do zmian przebiegu granic państwowych.

R1RnnN7Lr9AGL1
Przywódcy Stanów Zjednoczonych i krajów Unii Europejskiej podczas rozmowy z prezydentem Ukrainy Petrem Poroszenką na temat aneksji Krymu przez Rosję i odcięcia przez separatystów wschodnich regionów Ukrainy (Newport, 4 września 2014 r.)
Już wiesz
  • że mapa jest dziełem kartografów;

  • że każda mapa jest zgeneralizowana, więc przedstawia najważniejsze zagadnienia z przedstawianego zakresu;

  • jak przedstawia się rozmieszczenie państw na świecie;

  • że oprócz niepodległych państw istnieją terytoria zależne i sporne.

Nauczysz się
  • omawiać zmiany w układzie państw na mapie politycznej świata powstałe po 1989 roku oraz przyczyny tych zmian;

  • omawiać wybrane spory terytorialne oraz wyjaśniać przyczyny ich powstania;

  • wyjaśniać, dlaczego Ministerstwo Spraw Zagranicznych publikuje ostrzeżenia dla podróżujących.

ixpYdTRH5H_d5e168

1. Czym jest państwo?

Mapa polityczna pokazuje rozmieszczenie państw na świecie – jest to wiedza podstawowa. Dokładniejsza analiza prezentuje nieco większą złożoność zagadnienia. Państwo powinno mieć terytorium, ludność, suwerenną władzę, powinno być uznane przez inne państwa (de iure, czyli oficjalnie, lub de facto – nieoficjalnie, np. poprzez kontakty handlowe).
Tu jednak pojawia się pewna komplikacja, np. uznawana międzynarodowo Somalia wskutek wojny domowej od 1991 roku nie ma rządu, który sprawowałby władzę na całym terytorium. Istniejący w jej granicach Somaliland spełnia pierwsze trzy kryteria, ale nie jest uznawany przez żadne niepodległe państwo. W nieco lepszej sytuacji jest Republika Chińska, bardziej znana jako Tajwan, która straciła na politycznym znaczeniu w 1971 roku, gdy Stany Zjednoczone uznały Chińską Republikę Ludową. Pod względem gospodarczym jest jednak nadal bardzo ważna. Innym przykładem jest Kosowo, którego nie uznają nawet niektóre kraje Unii Europejskiej i wiele państw należących do ONZ.
Niektóre terytoria nie są państwami, lecz terytoriami zależnymi lub niesamodzielnymi. W Europie przykładem takiego terytorium jest brytyjski Gibraltar, na Karaibach francuska Martynika lub holenderska Aruba, na Pacyfiku amerykańskie Mariany Północne.

Polecenie 1

Sprawdź w dowolnym źródle położenie i przynależność terytoriów niesamodzielnych: Akrotiri, Curaçao, Guernsey, Niue, Saint‑Pierre i Miquelon, Wallis i Futuna.

Długotrwałe i złożone procesy historyczne i polityczne spowodowały, że przebieg granic nawet uznanych terytoriów bywa skomplikowany. Obwód kaliningradzki stanowiący 0,0009% terytorium Federacji Rosyjskiej, oddzielony od niej Litwą, Łotwą i Białorusią, jest przykładem eksklawyeksklawaeksklawy. Kabindę od głównego obszaru Angoli oddziela Demokratyczna Republika Konga.
Z kolei San Marino jest enklawąenklawaenklawą na terytorium Włoch, a Lesotho w obrębie Republiki Południowej Afryki.

R1UfeGxs9DyS51
Somalia w przeciwieństwie do Somalilandu nie funkcjonuje jako państwo
RjFMCcM4C1bdE1
Kabindę od głównego obszaru Angoli oddziela Demokratyczna Republika Konga
Ciekawostka

Wyjątkowo skomplikowany przebieg ma granica w rejonie holenderskiego miasta Baarle‑Nassau i belgijskiego Baarle‑Hertog. Jest tam 30 enklaw: jedna holenderska na terenie Belgii, 22 enklawy belgijskie na obszarze Holandii i 7 holenderskich wewnątrz belgijskich!

ixpYdTRH5H_d5e219

2. Podstawy współczesnego podziału politycznego świata

Pod koniec XIX wieku najpotężniejsze państwa świata dokonały końcowego podziału lądów (kongres berliński), stąd na przykład geometryczne granice w Afryce.

Polecenie 2

Zbierz informacje na temat historii przynależności politycznej regionu Zambezi w Namibii (dawniej zwanym Caprivi).

Skutkami obu wojen światowych były znaczne przesunięcia granic, zwłaszcza w Europie. W latach 60. i 70. XX wieku niepodległość ogłosiły liczne kolonie w Afryce, Azji, na Karaibach i Pacyfiku. W latach 80. pozostało ich już niewiele.
Wówczas, kiedy wydawało się, że podział świata został dokonany (pracowano wtedy również nad dokumentami prawa morza), rozpoczęły się przemiany na najstabilniejszym politycznie kontynencie – w Europie.

R1FQ0CzuKRTmL1
Przed pierwszą wojną światową w Afryce były tylko dwa niepodległe państwa
RDclcfjqRRyCH1
Większość państw Afryki uzyskało niepodległość dopiero w drugiej połowie XX wieku
ixpYdTRH5H_d5e265

3. Przemiany w Europie

Po drugiej wojnie światowej, po pokonaniu hitlerowskich Niemiec, przywódcy zwycięskich mocarstw ustalili, że państwa Europy Środkowo‑Wschodniej, w tym także Polska, będą podporządkowane ZSRR (Związkowi Socjalistycznych Republik Radzieckich). Same Niemcy także zostały podzielone. Najpierw na strefy okupacyjne, a w 1949 roku powstały z nich dwa oddzielne państwa. Wschodnia część – NRD (Niemiecka Republika Demokratyczna) – trafiła pod kuratelę Związku Radzieckiego, część zachodnia – RFN (Republika Federalna Niemiec) – dostała się pod wpływy mocarstw zachodnich (Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Francji).

R1Kv1cWMiDTzZ
Europa po II wojnie światowej
„Żelazna kurtyna” dzieliła Europę od 1945 do 1989 roku

W latach 80. XX wieku narody będące pod dominacją Związku Radzieckiego w środkowo‑wschodniej części kontynentu rozpoczęły marsz ku suwerenności. Pierwsze przemiany miały miejsce w Polsce i przyniosły m.in. zmiany na mapie politycznej.
Z jednej strony nastąpiło zjednoczenie Niemiec podzielonych w 1945 roku skutkiem decyzji przywódców Stanów Zjednoczonych, Związku Radzieckiego i Wielkiej Brytanii. Z drugiej zaś rozpadły się kraje federacyjne obejmujące w większości narody o silnym poczuciu odrębności lub ekonomicznego wykorzystywania.
Aksamitna Rewolucja doprowadziła do podziału Czechosłowacji na Czechy oraz Słowację. Czesi uważali, że rozwój Słowacji odbywa się ich kosztem, z kolei Słowacy mieli aspiracje do stworzenia niezależnego państwa.

ixpYdTRH5H_d5e378

4. Przemiany na obszarze Jugosławii

Najdłuższy i najtragiczniejszy przebieg miał rozpad Jugosławii. Podłożem były zróżnicowanie etniczne i religijne oraz wzajemne urazy historyczne sięgające wielu wieków wstecz.

RxGXDsOycivyG1
Do czasu rozpadu Jugosławia składała się z sześciu republik związkowych: Słowenii, Chorwacji, Bośni i Hercegowiny, Czarnogóry, Macedonii i Serbii, w której skład wchodziły także dwa autonomiczne okręgi Wojwodina i Kosowo
RAdOEYxlT7pfi1
W wyniku rozpadu Jugosławii powstało siedem niepodległych państw: Słowenia, Chorwacja, Bośnia i Hercegowina, Macedonia, Czarnogóra, Serbia oraz Kosowo

W 1991 roku jako pierwsze niepodległość ogłosiły Słowenia, ChorwacjaMacedonia. Rok później, po proklamowaniu niepodległości przez Bośnię i Hercegowinę, Jugosławię tworzyła tylko Serbia i Czarnogóra. Proklamacja stała się przyczyną wojny domowej. Bośnia i Hercegowina była najbardziej zróżnicowana etnicznie i religijnie: zamieszkiwali ją prawosławni Serbowie, katoliccy Chorwaci oraz muzułmańscy Bośniacy. Dodatkowo żadna ze społeczności nie mieszkała na zwartym obszarze.
W latach 1993‑1995 walki toczyły się na terytorium Bośni i Chorwacji. Dopuszczano się ludobójstwa i czystek etnicznych. Szacunki mówią o ok. 100 tys. zabitych i 1,8 mln zmuszonych do opuszczenia domów.
Na mocy porozumienia z Dayton (USA) Bośnia i Hercegowina utrzymała niepodległość, ale kraj został podzielony na dwie części: Republikę Serbską oraz Federację Muzułmańsko‑Chorwacką (Federację Bośni i Hercegowiny). Dla zachowania stabilności decyzje władz centralnych muszą być zatwierdzone przez obydwie strony.
Dodatkowym następstwem tych burzliwych przemian było pojawienie się na mapie politycznej niepodległego Kosowa – regionu na południu Serbii zamieszkałego w dużej części przez muzułmańskich Albańczyków, ale bardzo ważnego historycznie dla Serbów ze względu na znaczenie bitwy na Kosowym Polu koło obecnej Prisztiny. Zbrojne zwalczanie aspiracji Albańczyków przez armię serbską doprowadziło do eskalacji przemocy, a w konflikt włączyły się siły zbrojne NATO. W konsekwencji obszar ten trafił pod administrację ONZ, a w 2008 roku ogłosił niepodległość.

Polecenie 3

Znajdź przyczyny, dla których nie wszystkie państwa europejskie uznały niepodległość Kosowa.

W 2006 roku pokojowo rozpadła się Federacja Serbii i Czarnogóry. Pojawiły się dwa odrębne państwa: Serbia oraz Czarnogóra.

ixpYdTRH5H_d5e433

5. Przemiany na obszarze Związku Radzieckiego

Największe terytorialnie zmiany dotyczyły obszaru Związku Radzieckiego. W 1991 roku w wyniku przemian powstało 15 nowych państw. Część z nich, np. Litwa, odzyskała niepodległość, inne – np. Białoruś – jako niezależne państwa narodziły się zupełnie na nowo.

RkQlJsdJUhQng1
W wyniku rozpadu ZSRR powstało 15 państw

System komunistyczny w ZSRR załamał się wskutek niewydolności ekonomicznej, ówczesnej sytuacji międzynarodowej, która była wynikiem m.in. przemian zapoczątkowanych w Polsce, oraz aspiracji politycznych narodów.
Rozpad ZSRR wyzwolił kolejne podziały, zwłaszcza na zróżnicowanych narodowościowo terenach. Klasycznym przykładem takich konfliktów jest obszar Kaukazu.

RJ0JgiLC6Ad1g1
Źródło: Olga Mikos, User:Pmx, translation User:MonteChristof (https://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 4.0.

Konsekwencją I wojny światowej i radzieckich rządów na Kaukazie był specyficzny układ granic chrześcijańskiej Armenii i muzułmańskiego Azerbejdżanu.
Sprzeczne interesy obydwu społeczności doprowadziły do konfliktu zbrojnego i opanowania części terytorium należącego do Azerbejdżanu przez Armenię. Dzięki temu Górski Karabach zamieszkały w większości przez Ormian ma obecnie bezpośrednią styczność z Armenią.

REn1s4N0hG4tX1
Obecny zasięg Górskiego Karabachu jest dużo większy niż armeńskiej enklawy (Nagorno-Karabachskiego Obwodu Autonomicznego) w Azerbejdżanie w czasach ZSRR

Niemniej skomplikowana sytuacja istnieje na zachodnim Kaukazie. Władze Gruzji nie kontrolują Południowej OsetiiAbchazji, które w 1991 i 1992 roku ogłosiły niepodległość i funkcjonują, korzystając ze wsparcia Rosji.

Rybh9RA3fqLDR1
Abchazja i Południowa Osetia – samozwańcze państwa na terytorium Gruzji

W marcu 2014 roku Rosja przejęła kontrolę nad Krymem od 1954 roku należącym do Ukrainy. Swoje postępowanie uzasadniła wolą rosyjskojęzycznej ludności wyrażoną w referendumreferendumreferendum, którego ważności nie uznało Zgromadzenie Ogólne ONZ.

R1U3TvtHxQQ2T1
18 marca 2014 roku prezydent Rosji Władimir Putin podpisał traktat o przyjęciu Krymu i Sewastopola do Federacji Rosyjskiej

Kolejnym w Europie obszarem poza kontrolą władz uznawanych na arenie międzynarodowej jest Naddniestrze – fragment Mołdawii zamieszkały głównie przez Rosjan, który ogłosił niepodległość, nie chcąc być małą częścią społeczności mołdawskiej. Wiosną 2014 roku za przykładem Krymu parlament Naddniestrza wystąpił do parlamentu Rosji z prośbą o przyjęcie tego obszaru w skład Federacji Rosyjskiej.

R1GixaLvh2DMK1
Naddniestrze to część Mołdawii nieuznająca władzy z Kiszyniowa
ixpYdTRH5H_d5e504

6. Zmiany na obszarach pozaeuropejskich

Zmiany mapy politycznej nie ograniczały się tylko do Europy.
W 1994 roku w zachodniej części Pacyfiku powstała Republika Palau – wyspiarski kraj z ok. 25 tys. mieszkańców, ostatni obszar administrowany do tej pory przez Stany Zjednoczone jako terytorium powiernicze ONZ.

Rm72IFtHnA5F61
Republika Palau położona jest na wyspach na Oceanie Spokojnym, w środkowej części Oceanii – Mikronezji

Historia polityczna Timoru Wschodniego jest bardziej dramatyczna. Wschodnią część wyspy Timor skolonizowali Portugalczycy, wprowadzając swój język i katolicyzm. Po wycofaniu się w 1975 roku całą wyspę zajęła Indonezja, a Timorczycy zaczęli walczyć o niepodległość. W 1999 roku odbyło się referendum, a trzy lata później kraj ogłosił swą suwerenność.

RhGNk2ksEnNsh1
Timor Wschodni – państwo na wyspie Timor w Archipelagu Malajskim

Jeszcze dłuższą i trudniejszą drogę do niepodległości pokonał leżący w Afryce Sudan Południowy. Zamieszkały głównie przez ludność czarnoskórą wyznającą chrześcijaństwo lub religie pierwotne, a rządzony przez muzułmańskich Arabów z północy walczył o suwerenność od czasów powstania niepodległego Sudanu w 1956 roku. Po dwóch wojnach domowych trwających łącznie 39 lat i referendum stał się niezależnym krajem.

ixpYdTRH5H_d5e553

7. Kolejne zmiany?

Nie ma podstaw, by sądzić, że mapa polityczna świata przestanie się zmieniać. W Europie o niepodległości głośno mówi się na przykład w KataloniiSzkocji, a separatystyczne tendencje wykazują także Kraj Basków, Korsyka czy Padania. Narody tam zamieszkujące pragną mieć własne parlamenty, własne władze wykonawcze i prowadzić niezależną politykę.
Gdy w 2006 roku jedna z belgijskich stacji telewizyjnych w formie żartu podała wiadomość, że niderlandzkojęzyczna Flandria właśnie ogłosiła niepodległość, duża część widzów uznała to za informację prawdziwą.

W sztucznie podzielonej Afryce ruchy separatystyczne występują m.in. w Saharze Zachodniej, Somalilandzie, Kabindzie. Azja też nie jest ich pozbawiona – można je spotkać w ponad 20 krajach, np. na Filipinach, w Iraku czy Indonezji.

R1b97H2ZMY9F51
Aplikacja interaktywna. Mapa polityczna Afryki. W wybranych krajach zaznaczone ciemniejszym kolorem obszary, które dążą do niezależności, na nich czerwona kropka. Po kliknięciu w kropkę pojawiają się opisy wyjaśniające krótko, co to za ruch separatystyczny. Pojawiające się opisy to: 1. Kabylia. Kabylowie, nie chcąc być obywatelami drugiej kategorii w Algierii, dążą do niepodległości (lipiec 2014).2. Sahara Zachodnia. Dawna kolonia hiszpańska zajęta w 1975 roku przez Maroko. Front Polisario walczy o powstanie Saharyjskiej Arabskiej Republiki Demokratycznej. Po 1991 roku powinno się odbyć referendum niepodległościowe.3. Casamance. Region w południowym Senegalu. W maju 2014 roku Ruch Sił Demokratycznych Casamance dążący do niepodległości od 1982 roku podpisał z rządem zawieszenie broni. 4. Azawad. W 2012 roku tuareski Narodowy Ruch na Rzecz Wyzwolenia Azawadu ogłosił niepodległość. Wkrótce część obszaru przejęli islamiści. W 2013 roku NRWA podjął na nowo walkę z siłami rządowymi Mali. 5. Północna Nigeria. Ekstremistyczne organizacje muzułmańskie jak Boko Haram dążą do utworzenia państwa islamskiego. 6. Półwysep Bakassi. Nigeryjska ludność w 2006 roku ogłosiła niepodległość, nie chcąc być częścią Kamerunu (Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości nakazał Nigerii oddać półwysep). 7. Cyrenajka. Od 2013 roku wschodnia prowincja Libii ma własny rząd niezależny od władz w Trypolisie, ale deklarujący autonomię, nie niepodległość. 8. Darfur. Niearabska ludność walczy z rządem w Chartumie o większe polityczne i gospodarcze wpływy w regionie. 9. Stany Południowy Kordofan i Nil Błękitny. Ludność walczy z rządem w Chartumie o większe polityczne i gospodarcze wpływy w regionie. 10. Wschodni Sudan. Tlący się konflikt o większe polityczne i gospodarcze wpływy w regionie. 11. Khatumo; Somaliland. Somalijskie Państwo Khatumo powstało w 2012 roku wbrew rządom Somalilandu i Puntlandu, które wcześniej ogłosiły niezależność od Somalii. 12. Puntland. Region w Somalii deklarujący autonomię, de facto niezależny. 13. Jubaland. Południowy kraniec Somalii od stycznia 2014 roku ma częściowo autonomiczny rząd, powstały dzięki międzynarodowym wysiłkom. 14. Republika Mombasy. Rada Republiki Mombasy dąży do oderwania od Kenii, uważając, że rząd zaniedbuje ten w przeważającej części muzułmański region. 15. Zanzibar. Organizacje islamskie chcą oderwać zamieszkałą głównie przez muzułmanów wyspę od świeckiej Tanzanii. 16. Prowincja Kivu. Konflikt między licznymi grupami bojowników z różnych grup etnicznych i wojskami Demokratycznej Republiki Konga, w tle eksploatacja szczególnie cennych minerałów, zwłaszcza koltanu (70‑80% światowych złóż). 17. Kabinda. Eksklawa Angoli o pow. 0,6% kraju dostarczająca około 60% ropy naftowej walczy o niepodległość. 18. Kongo. Bundu dia Konga (Bundu dia Mayala) działa na rzecz odtworzenia Królestwa Konga w przedkolonialnych granicach obejmujących obecnie części DRK, Republiki Konga, Angoli i Gabonu. 19. Katanga. Południowa prowincja DRK od ponad pięćdziesięciu lat z różnym natężeniem walczy o niezależność. Gwarancją niepodległości mają być rudy metali, zwłaszcza największe na świecie złoża kobaltu. 20. Barotseland. Dawny protektorat brytyjski włączony do Zambii, żądający oficjalnej niepodległości, ponieważ Zambia nie respektuje zapisów traktatu z 1964 roku.21. Matabeleland. Matabeleland Freedom Party żąda przeprowadzenia uczciwego referendum w sprawie przyszłości zachodnich prowincji Zimbabwe, jedną z opcji jest niepodległość. 22. Ogaden. Prowincja Etiopii zamieszkała głównie przez Somalijczyków dąży do samostanowienia.
W Afryce występuje wiele ruchów separatystycznych, grafika przedstawia wybrane przykłady, stan – lipiec 2014 r.
ixpYdTRH5H_d5e595

8. Czy warto być niepodległym?

Nie wszystkim terytoriom niesamodzielnym zależy na niepodległości. Obecnie mogą one liczyć na wsparcie kraju‑metropolii. Bez tego ich sytuacja, zwłaszcza ekonomiczna, byłaby dużo trudniejsza.

R1dF08kSvk8du1
Na świecie istnieje blisko 70 terytoriów zależnych – obszarów, które znajdują się pod różnymi formami zależności politycznej od jakiegoś państwa

W 1974 roku na większości wysp w archipelagu Komorów leżących u wschodniego wybrzeża Afryki ludność opowiedziała się za niezależnością. Obecnie po 40. latach niepodległości wartość PKB na osobę jest ok. 9 razy niższa niż na Majotcie, która została przy Francji. Nadal francuska Martynika ma PKB per capita wyższy ponad dwukrotnie niż sąsiadujące i niepodległe St. Lucia i Dominika. Podobne dysproporcje wykazują południowoamerykańskie Gujana, Surinam i Gujana Francuska.

Porównanie wielkości PKB na osobę w wybranych państwach i na terytoriach niesamodzielnych (dane z 2013 roku, o ile nie zaznaczono inaczej)

Państwo lub terytorium

PKB na osobę
(tys. dolarów amerykańskich)

Majotta (fr.)

9,8 (2009)

Komory

1,3

Martynika (fr.)

29,4

Dominika

14,3

St. Lucia

13,1

Gujana Francuska (fr.)

21,3

Gujana

8,5

Surinam

12,9

ixpYdTRH5H_d5e636

9. Co będzie dalej?

Procesy integracji i dezintegracji politycznej nadal trwają. Ich natężenie bywa różne. Dlatego warto sprawdzić, czy kraj lub jego część, do którego mamy zamiar wyjechać, jest bezpieczny. Pomocne mogą być ostrzeżenia dla podróżujących publikowane na stronie internetowej Ministerstwa Spraw Zagranicznych.

ixpYdTRH5H_d5e674

Podsumowanie

  • Państwa powinny mieć terytorium, ludność, suwerenną władzę i być uznawane międzynarodowo.

  • Liczba państw na świecie rośnie.

  • Dekolonizacja to proces uzyskiwania samodzielności przez terytoria zależne.

  • Niepodległość kraju nie zawsze gwarantuje jego rozwój, czasem samodzielność państwowa może łączyć się problemami społeczno‑gospodarczymi.

Praca domowa
Polecenie 4.1

Wybierz jeden obszar, w którym występują dążenia separatystyczne, i znajdź w dostępnych ci źródłach informacje o przyczynach tych dążeń.

ixpYdTRH5H_d5e728

Słowniczek

enklawa
enklawa

terytorium państwa A lub jego fragment w obrębie terytorium państwa B z punktu widzenia państwa B

eksklawa
eksklawa

terytorium państwa A lub jego fragment w obrębie terytorium państwa B z punktu widzenia państwa A

referendum
referendum

forma demokracji bezpośredniej, w której głosujący wyrażają swoją opinię o konkretnych propozycjach

ixpYdTRH5H_d5e802

Zadania

Ćwiczenie 1
R17m5zUAsbZT11
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Pawlak, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
R6iK994yzryZU1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Pawlak, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
Rp9G2DJnZ4C6N1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Pawlak, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
RA5RLiySWTCwE1
zadanie interaktywne
Źródło: Ryszard Pawlak, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5
R1Qw1AC0ms2fT1
zadanie interaktywne
Źródło: Ryszard Pawlak, licencja: CC BY 3.0.