Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
R1OBKSCUWYCL71

Znaczenie Corellego dla instrumentalnej muzyki barokowej - sonata barokowa

Ważne daty

1653‑1713 – lata życia Arcangela Corellego

Najważniejsze dzieła oraz rok ich wydania:

168112 Sonat triowych da chiesa op. 1

168512 Sonat triowych da camera op. 2

168912 Sonat triowych da chiesa op. 3

169212 Sonat triowych da camera op. 4

170012 Sonat na skrzypce solo i b.c. op. 5

1

Scenariusz lekcji dla nauczyciela

REkLGuDj29DJx
Scenariusz zajęć do pobrania.

I. Muzyka w ujęciu historycznym – periodyzacja, język, właściwości i charakterystyka.

5. Barok. Uczeń:

2) omawia cechy wybranych form muzycznych (preludium, sonata barokowa, gawot),

3) wymienia i klasyfikuje barokowe instrumenty muzyczne (klawesyn, organy, skrzypce, altówka, wiolonczela, kontrabas, obój, waltornia, fortepian, flet poprzeczny),

4) wymienia i charakteryzuje twórczość kompozytorów: Arcangelo Corelli,

6) zna pojęcia: system dur‑moll, polifonia imitacyjna, bas cyfrowany (basso continuo), kontrapunkt, forma ewolucyjna, orkiestra barokowa, improwizacja, forma wariacyjna, ostinato, system równomiernie temperowany, bel canto.

II. Analiza i interpretacja dzieł muzycznych. Uczeń:

1. zna podstawowe terminy i pojęcia właściwe dla opisu i zrozumienia wybranych dzieł muzycznych.

III. Tworzenie wypowiedzi związanych z historią i kulturą muzyczną. Uczeń:

1. wypowiada się w formie ustnej (np. dyskusja, prezentacja, debata) i/lub pisemnej (np. esej, referat) o dziełach muzycznych w oparciu o podstawową terminologię,

3. interpretuje i odczytuje w kontekście dokonań epoki wybrane dzieła muzyczne.

Nauczysz się

scharakteryzować życie oraz twórczość sonatową Arcangela Corellego;

objaśniać podział oraz cechy sonat barokowych, a także najczęściej wykorzystywany w tym gatunku aparat wykonawczy.

Arcangelo Corelli

RXp4ny5vroLPq
Obraz autorstwa Jana Fransa van Douvena pod tytułem „portret Arcangelo Corelliego” przedstawia owalny portret mężczyzny w średnim wieku o bujnych kręconych ciemnych włosach. Na twarzy mężczyzny widoczny jest lekki uśmiech oraz zmarszczki. Corelli pozuje na siedząco. Ubrany jest w szary płaszcz, spod którego wystaje biały szal. W dłoni trzyma skrzypce. Portret został wykonany na brązowym tle. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Arcangelo Corelli – włoski skrzypek, kompozytor oraz pedagog. Był jednym z czołowych reprezentantów epoki baroku. Wywarł wpływ chociażby na twórczość Antonia Vivaldiego, Jana Sebastiana Bacha i Georga Fridricha Händla. Urodził się w 1653 roku w Fusignano, a zmarł w 1713 roku w Rzymie, gdzie spędził większość swego życia. Muzykę studiował w Bolonii. Zasłynął dzięki swoim umiejętnościom wiolinistycznym, zachwycając słuchaczy śpiewną kantyleną oraz precyzją wykonawczą.
Jan Frans van Douven, „portret Arcangelo Corelliego”, ok. 1713, wikimedia.org, domena publiczna

Kompozytor związał się m.in. ze szwedzkim dworem królewskim, dzięki czemu regularnie występował z zespołem królowej Krystyny w jej rezydencji w Rzymie. Otrzymał także posadę pierwszego skrzypka u kardynała Pietro Ottoboniego, który zapewnił Corellemu stabilność finansową oraz możliwość skupienia się wyłącznie na wykonawstwie muzycznymi oraz kompozycji.

R19196HUTG4Fg1
Sébastien Bourdon, „Portret Królowej Krystyny”, 1626-1689, online-skills, CC BY 3.0
R1aK14IhZ4ea61
Francesco Trevisani, „Portret Kardynała Pietro Ottoboni”, 1667-1740, wikimedia.org, domena publiczna

Twórczość Arcangelo Corellego

Swoją twórczość Corelli poświęcił głównie muzyce instrumentalnej przeznaczonej na skrzypce. Włoch wydał za życia 5 opusów po 12 sonat. Ze względu na charakter muzyki oraz przeznaczenie utworów można wyróżnić sonaty da chiesa (op. 1 i 3) oraz da camera (op. 2 i 4). Natomiast Sonaty op. 5 to zbiór 6 sonat kościelnych oraz 6 kameralnych. Cechują się one, do pewnego stopnia, zacieraniem granic między sonatą da chiesada camera.

Rw6QgF5kNa4dI
Ilustracja interaktywna przedstawia Arcangelo Corelli, „Sonata kameralna D-dur op. 2” nr 1. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Utwór Arcangelo Corelli, „Sonata kameralna D-dur op. 2” nr 1. Kompozycja posiada wolne umiarkowane tempo. Cechuje się wesołym, miłosnym charakterem.
Arcangelo Corelli, „Sonata kameralna D-dur op. 2” nr 1, imslp.org, CC BY 3.0 (ilustracja); Arcangelo Corelli, „Sonata kameralna D-dur op. 2” nr 1, online-skills, CC BY 3.0 (dźwięk)
RvBZthdX94JRV
Ilustracja interaktywna przedstawia Arcangelo Corelli, „Sonata kościelna a-moll op. 3 nr 10 ” nr 1. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Utwór Arcangelo Corelli, „Sonata kościelna a-moll op. 3 nr 10 ” nr 1. Kompozycja posiada wolne umiarkowane tempo. Cechuje się podniosłym charakterem.
Arcangelo Corelli, „Sonata kościelna a-moll op. 3 nr 10 ” nr 1, imslp.org, CC BY 3.0 (ilustracja); Arcangelo Corelli, „Sonata kameralna D-dur op. 2” nr 1, online-skills, CC BY 3.0 (dźwięk)

Partię Altor recorder wykonują pierwsze skrzypce, partię tenor recorder wykonują drugie skrzypce, partię bass recorder wykonują organy i wiolonczela.

Zapamiętaj!

Wpływ sonat Corellego na muzykę rówieśników oraz późniejszych twórców był bardzo duży. Inni kompozytorzy naśladowali styl muzyczny Włocha, co spowodowało, że uznano go za „ojca sonaty barokowej”.

Co zatem charakteryzowało oba rodzaje sonat? Sonaty da chiesa, zwane też kościelnymi, początkowo były przeznaczone do wykonywania w kościele, stąd też ich nazwa (chiesa to po włosku kościół). Opierały się na układzie części cyklu według kontrastu tempa: wolna‑szybka‑wolna‑szybka. Ogniwa wolne charakteryzowały się dużą śpiewnością oraz fakturą nota contra notamNota contra notamnota contra notam, natomiast szybkie polifonią imitacyjną. Z sonaty da chiesa wykształciła się sonata klasyczna.

Z kolei sonaty da camera, określane także jako kameralne lub dworskie (camera to po włosku komnata, pokój), miały swobodniejszą budowę. Składały się zazwyczaj z 3 do 6 części o charakterze tanecznym. Najczęściej wykorzystywano w nich tańce jak: allemandeAllemandeallemande, couranteCourantecourante, sarabandaSarabandasarabanda, gigueGiguegiguegawotGawotgawot. Posiadały one zazwyczaj formę binarną – były dwuczęściowe, a każda z części była powtórzona. Sonaty kameralne mogły rozpoczynać się preludium, czyli krótkim utworem wprowadzającym do dzieła cyklicznego. Dała początek suicie.

RswlpP5DROnOz11
„Partia pierwszych skrzypiec z II części Sonaty triowej op. 3” nr 5, wiki.ccarh.org, domena publiczna

Typy sonat

W baroku sonaty określano także terminami jak np. triowa lub solowa, które wskazywały na skład wykonawczy danego utworu. W twórczości Corellego większość (w sumie 48 sonat od op. 1 do op. 4) stanowią sonaty a tre (triowe) napisane na 2 instrumenty solowe oraz basso continuoBasso continuobasso continuo [b.c.]. Skrzypce występowały zawsze w roli solisty. Natomiast skład instrumentów realizujących partię b.c. był uzależniony od rodzaju sonaty. W sonatach kościelnych (op. 1 i 3) realizowały ją organy oraz najczęściej dodatkowy instrument o niższej skali, jak wiolonczela, teorba, lutnia. W sonatach kameralnych (op. 2 i 4) b.c. realizował klawesyn. Mógł mu także towarzyszyć dodatkowy instrument. Opus 5 to sonaty a due (solowe) napisane na jednego solistę (skrzypce) i basso continuo (klawesyn z violone).

Sonata d‑moll „La folia” op. 5 nr 12.

Nazwa „folia” pochodzi z języka portugalskiego i oznacza szaleństwo, hałas, zamęt. Początkowo był to żywy taniec w metrum 3/4 pochodzenia hiszpańskiego lub portugalskiego. W czasach baroku folia była niezmiernie popularnym schematem harmonicznym stosowanym w wariacjach.

R1aILOnkkZMFH
Ilustracja interaktywna przedstawia: Kwartowo-kwintowe relacje akordowe. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Charakterystyczne dla folii są kwartowo-kwintowe relacje akordowe (toniczno-dominantowe, np. g-moll i D-dur) oraz chwilowe przesunięcie do równoległej tonacji durowej (w podanym przykładzie B-dur).
Kwartowo-kwintowe relacje akordowe, online-skills, CC BY 3.0

Do najbardziej znanych i najczęściej grywanych utworów Corellego należy Sonata d‑moll op. 5 nr 12 napisana na skrzypce solo oraz basso continuo. Sonata składa się z tematu oraz 23 wariacji opartych na schemacie folii. Temat utworu o sarabandowym charakterze zawiera typowy dla folii układ rytmiczny: ćwierćnuta, ćwierćnuta z kropką i ósemka. Ma budowę 16 taktową, a użyty przez kompozytora schemat harmoniczny został wzbogacony o dodatkowe akordy wtrącone spoza tonacji zasadniczej.

Następnie, inaczej niż w typowej sonacie da chiesa czy da camera, pojawiają się wariacje na zaprezentowany temat, które zostały napisane w skontrastowanych tempach, dynamikach oraz metrach. Kompozytor zaczyna „Sonatę” tematem w wolniejszym tempie, aby zakończyć utwór w tempie bardzo szybkim. W kolejnych wariacjach widoczny jest stopniowy wzrost trudności wykonawczych.

RJrJSVDInBDCF
Ilustracja interaktywna przedstawia: Arcangelo Corelli, Sonata d-moll „La folia op. 5” nr 12. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Arcangelo Corelli, Sonata d-moll „La folia op. 5” nr 12. Kompozycja posiada wolne umiarkowane tempo. Cechuje się spokojnym charakterem.
Arcangelo Corelli, Sonata d-moll „La folia op. 5” nr 12 (fragment), musescore.org, CC BY 3.0 (ilustracja); Arcangelo Corelli, Sonata d-moll „La folia op. 5” nr 12 (fragment), online-skills, CC BY 3.0 (dźwięk)
RKekF7fZJ3p3F11
Fragment płyty nagrobnej Arcangelo Corellego znajdujący się w Panteonie, ok. 1713, Rzym, Włochy, jarenhinckley.com, CC BY 3.0
R1HnW1lSLqeXx1
Roberta Dragan (fot.), Widok na Panteon w Rzymie, 125 r., Rzym, Włochy, wikimedia.org, CC BY 2.5

Zadania

RsZopRZoGhJHm
Ćwiczenie 1
Wskaż, w których latach żył Arcangelo Corelli. Możliwe odpowiedzi: 1. 1678-1741, 2. 1685-1759, 3. 1653-1713, 4. 1685-1750
R1G3wzYK0JNrl
Ćwiczenie 2
Uzupełnij zdanie. Corelli zasłynął nie tylko jako kompozytor, ale również jako wybitny instrumentalista 1. skrzypiec, 2. violi da gamba, 3. fletu, 4. organów
Ćwiczenie 3
RcaU8Ksph38Jk
Poniżej znajduje się inna wersja zadania.
R1EdsSwBQ1Lt7
Poniżej znajduje się inna wersja zadania.
Inna wersja zadania

Wyjaśnij pojęcie Courante.

R1Kci5kgFR1QG
Ćwiczenie 4
Zdecyduj, które z poniższych zdań dotyczących Corellego są prawdziwe. Możliwe odpowiedzi: 1. Corelli opublikował w sumie 5 zbiorów sonat., 2. Corelli pisał wyłącznie sonaty da chiesa., 3. Sonaty kościelne Corellego zostały skomponowane według czteroczęściowego modelu: wolna-szybka-wolna-szybka., 4. Preferowany przez kompozytora był skład solowy.
RwJYddwjzGZUl
Ćwiczenie 5
Wskaż cechy charakterystyczne sonaty da chiesa Możliwe odpowiedzi: 1. zawierały tańce stylizowane, jak: allemande, sarabanda, couante, gigue, 2. mogły rozpoczynać się preludium, 3. tańce pisane były zazwyczaj w formie binarnej, 4. grywane były podczas nabożeństw
Ćwiczenie 6
RMb35m8B3HaLs
Poniżej znajduje się inna wersja zadania.
Fragment utworu do ćwiczenia nr 8, online-skills, CC BY 3.0
R15N8dLgVatiU
Poniżej znajduje się inna wersja zadania.
Inna wersja zadania

Wyjaśnij pojęcie folia.

R1DOX0QVhuJSI
Ćwiczenie 7
Wyjaśnij pojęcie gigue.

Słownik pojeć

Allemande
Allemande

[fr. Allemande], [pol. niemiecki] Taniec pochodzenia staroniemieckiego; w metrum 4/4 oraz tempie umiarkowanym.

Allemande
Definicja: Allemande
Basso continuo
Basso continuo

Skrót b.c.; inne nazwy: generałbas, bas cyfrowany; technika kompozytorska i wykonawcza stosowana głównie w epoce baroku; b.c. polegało na notowaniu melodii głosu basowego z oznaczeniami cyfrowymi, co umożliwiało wykonawcy odczytanie pionów akordowych; mianem b.c. określa się także instrument lub grupę instrumentów realizujących partię basu cyfrowanego.

Courante
Courante

[wł. corrente], [pol. kurant], taniec powstały w XVI w., charakteryzujący się skocznymi figurami choreotechnicznymi; metrum 3/4 lub 6/4; tempo szybkie.

Folia
Folia

[łac.] Czytamy folija; z portugalskiego folia oznacza zabawę, zamęt; początkowo taniec ludowy pochodzenia iberyjskiego w szybkim tempie, posiadający charakterystyczny rytm: ćwierćnuta, ćwierćnuta z kropką, ósemka; metrum 3/4; do muzyki europejskiej folia przeniknęła jako podstawa harmoniczno‑melodyczna wielu wariacji.

Gawot
Gawot

Taniec w tempie umiarkowanie szybkim pochodzenia francuskiego; metrum alla breve; zaczynał się przedtaktem składającym się z dwóch ćwierćnut.

Gigue
Gigue

[fr.] [wymowa: żiik] Taniec pochodzenia staroangielskiego; metrum najczęściej 6/8; tempo bardzo szybkie.

Nota contra notam
Nota contra notam

Inaczej nuta przeciw nucie; gatunek kontrapunktyczny wywodząca się z średniowiecza; polega na przeciwstawieniu jednej nucie melodii, jednej nuty z głosu kontrapunktującego; głosy są prowadzone w tych samych wartościach rytmicznych

Sarabanda
Sarabanda

[wł. < hiszp. < pers.], hist. taniec hiszp., prawdopodobnie pochodzenia perskiego, w wolnym tempie, metrum trójdzielnym, z charakterystycznym akcentem na drugiej części taktu; najczęściej pisany w metrum 3/2 lub 3/4; tempo wolne.

Sonata a due
Sonata a due

Nazywana także sonatą solową; wykonywana była przez jeden instrument solowy oraz jeden lub więcej instrumentów realizujących partię b.c.

Sonata a tre
Sonata a tre

Inaczej zwana sonatą triową; termin a tre określa skład wykonawczy utworu: dwa instrumenty solowe oraz jeden lub więcej instrumentów realizujących partię b.c.

Sonata da camera
Sonata da camera

Z włoskiego camera to pokój lub komnata; nazywana także sonatą dworską lub kameralną; składała się zazwyczaj z 3‑6 części o charakterze tanecznym; w sonacie dworskiej najczęściej stosowano takie tańce, jak: allemande, courante, sarabanda, gigue czy gawot; w późniejszym okresie sonata kameralna została zastąpiona suitą.

Sonata da chiesa
Sonata da chiesa

Z włoskiego chiesa oznacza kościół; sonata kościelna opierała się na układzie części: wolna‑szybka‑wolna‑szybka; z sonaty kościelnej wykształciła się sonata klasyczna.

Słownik pojęć opracowano na podstawie:

www.encyklopedia.pwn.pl

Galeria dzieł sztuki

Biblioteka muzyczna

RvBZthdX94JRV
Ilustracja interaktywna przedstawia Arcangelo Corelli, „Sonata kościelna a-moll op. 3 nr 10 ” nr 1. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Utwór Arcangelo Corelli, „Sonata kościelna a-moll op. 3 nr 10 ” nr 1. Kompozycja posiada wolne umiarkowane tempo. Cechuje się podniosłym charakterem.
Arcangelo Corelli, „Sonata kościelna a-moll op. 3 nr 10 ” nr 1, imslp.org, CC BY 3.0 (ilustracja); Arcangelo Corelli, „Sonata kameralna D-dur op. 2” nr 1, online-skills, CC BY 3.0 (dźwięk)
Rw6QgF5kNa4dI
Ilustracja interaktywna przedstawia Arcangelo Corelli, „Sonata kameralna D-dur op. 2” nr 1. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Utwór Arcangelo Corelli, „Sonata kameralna D-dur op. 2” nr 1. Kompozycja posiada wolne umiarkowane tempo. Cechuje się wesołym, miłosnym charakterem.
Arcangelo Corelli, „Sonata kameralna D-dur op. 2” nr 1, imslp.org, CC BY 3.0 (ilustracja); Arcangelo Corelli, „Sonata kameralna D-dur op. 2” nr 1, online-skills, CC BY 3.0 (dźwięk)
RJrJSVDInBDCF
Ilustracja interaktywna przedstawia: Arcangelo Corelli, Sonata d-moll „La folia op. 5” nr 12. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Arcangelo Corelli, Sonata d-moll „La folia op. 5” nr 12. Kompozycja posiada wolne umiarkowane tempo. Cechuje się spokojnym charakterem.
Arcangelo Corelli, Sonata d-moll „La folia op. 5” nr 12 (fragment), musescore.org, CC BY 3.0 (ilustracja); Arcangelo Corelli, Sonata d-moll „La folia op. 5” nr 12 (fragment), online-skills, CC BY 3.0 (dźwięk)

Bibliografia

D.Szlagowska, Muzyka baroku, Wydawnictwo Akademii Muzycznej, Gdańsk 1998.

M. Bukofzer, Muzyka w epoce baroku. Od Monteverdiego do Bacha, PWN, Warszawa 1970.

Wanda Rutkowska, Corelli Arcangelo [w:] Encyklopedia muzyczna PWM. Część biograficzna, t. 2, Kraków 1984.