Wpływ społeczny

Wyobraź sobie…

Jest sobotni wieczór. Siedzisz samotnie w domu w wisielczym nastroju, bo znów była kłótnia z rodzicami o oceny. Nie chcesz nikogo widzieć. Nagle dzwoni telefon. To twój najlepszy przyjaciel. Namawia cię na wyjście na imprezę. Nie masz ochoty, ale on nalega. Każe ci się przygotować, bo za kwadrans przyjedzie po ciebie ze znajomymi. Nadal nie chcesz, ale ubierasz się i wychodzisz. Jedziecie do kręgielni, gdzie humor ci się poprawia i jeszcze wygrywasz kolejne dwa mecze. Do domu wracasz w świetnym nastroju.

Co stało się z twoim samopoczuciem? Wystarczyła zwykła obecność innych osób obok, aby odzyskać dobry humor. Jeśli pójdziesz do psychologa, to powie ci, że masz do czynienia z wpływem społecznym.

Wpływ społeczny jest procesem, w wyniku którego człowiek zmienia się, swoje uczucia, zachowania czy zdanie na konkretny temat, na skutek oddziaływania innych osób, ich zachowania czy też opinii. Proces ten odbywać się może nieświadomie, ale osoba zmieniająca się lub chcąca doprowadzić do zmiany u kogoś może to też robić świadomie. Ta wzajemna interakcja, której podmiotami są zarówno jednostki, jak i całe grupy czy organizacje społeczne, jest elementem życia społecznego. Dzięki wpływowi społecznemu ludzie są w stanie ustalać wspólne cele, dążyć do nich i je osiągać.

Psychologowie mówią o trzech podstawowych przejawach wpływu społecznego. Należą do nich posłuszeństwo, naśladownictwo i konformizm.

Posłuszeństwo jest podporządkowaniem się rozkazom lub też bezpośrednim instrukcjom. Najczęściej ludzie podporządkowują się autorytetom: jako dzieci rodzicom i dziadkom, jako uczniowie nauczycielom, jako pracownicy swoim szefom. Przez całe życie podporządkowują się lekarzom, policjantom, przedstawicielom innych służb mundurowych. Uległość wobec nich zapewnia utrzymanie porządku społecznego oraz sprawność działania różnych instytucji. Zdarza się jednak, że posłuszeństwo jest całkowicie bezkrytyczne i może wywołać odwrotne do zamierzonych skutki. Przykładem takiej karności jest faszyzm, który w XX wieku doprowadził do śmierci milionów osób, a który opierał się na ślepym posłuszeństwie wobec wodza.

Naśladownictwo jest kopiowaniem zachowań innych osób. Może to być wzorowanie się świadome, wówczas mówimy o modelowaniu, lub nieświadome – wtedy mamy do czynienia z imitacją. Podobnie jak posłuszeństwo, może mieć zarówno pozytywne, jak i negatywne skutki. Dziecko, które uczy się ubierać, naśladuje zachowania dorosłych i dzięki temu wie, w jaki sposób dbać o swoje ciało i zdrowie. Młody człowiek, który po otrzymaniu prawa jazdy naśladuje zachowania piratów drogowych, może przyczynić się do spowodowania wypadku drogowego.

Konformizm jest podporządkowaniem się naciskom innych, przyjęciem stanowiska większości, nawet jeśli jest sprzeczne ze zdrowym rozsądkiem. Przykładem konformizmu jest zachowanie jednostki na koncercie rockowym lub w trakcie manifestacji. Wówczas osoba zachowuje się tak samo jak ludzie stojący obok, nawet jeśli budzi to w niej wewnętrzny opór – przez to zachowanie tłumu jest bardziej jednorodne.

Dlaczego człowiek ulega naciskowi grupy? Według psychologii wynika to z wpływu normatywnego lub informacyjnego. Pierwszy z nich, wpływ normatywny, to uleganie jednostki przekonaniom, normom wyznawanym przez grupę, do której należy. Jeżeli odrzuciłaby je, to naraziłaby się na ośmieszenie, potępienie, a nawet wykluczenie. Przyjmując je, jest akceptowana przez grupę. Drugi wpływ – informacyjny – polega na dążeniu osoby do tego, aby mieć rację. Występuje wtedy, kiedy nie ma ściśle określonych reguł, kiedy dana sytuacja jest sytuacją nową. Zachowanie innych jest wówczas źródłem informacji i na tej podstawie osoba wybiera, w którym kierunku podąży.

Według Roberta Cialdiniego uleganie wpływom społecznym wynika z wielu mechanizmów. Większość z nich można przydzielić do jednej z kilku grup: zaangażowania w działanie, lubienia, pragnienia słuszności, niedostępności dóbr, reguły wzajemności oraz autorytetu.

Pierwszy mechanizm, czyli zaangażowanie, związany jest ze swobodą wyboru. To warunek konieczny, aby osoba czuła się odpowiedzialna za daną aktywność i wykonywała ją z zacięciem, a nie była zmuszona do jej wykonywania. Wiele badań naukowych dowodzi, że przymus niweczy zaangażowanie człowieka. Drugi z mechanizmów, lubienie, związany jest z sympatią, czyli społecznym powinowactwem. Istnieje wówczas, kiedy dwie osoby rozumieją swoje uczucia, mają podobne poglądy, wiek lub wygląd. Wówczas przekonanie jednostki o słuszności danego stanowiska bądź postępowania nie jest trudne. Następny mechanizm związany jest ze społecznym dowodem słuszności. Informacja o tym, co w danej sytuacji zrobili inni, wpływa na zachowanie jednostki. Sprawia, że postępuje ona jak pozostali członkowie grupy. Czwarty mechanizm dotyczy niedoboru, niedostępności dóbr. Jeżeli coś jest nieosiągalne, to budzi w człowieku pragnienie posiadania. Pożądanie to nakłania jednostkę do działania, do zdobywania przedmiotu pożądania, nawet jeśli jest on zbędny. Jest to mechanizm często stosowany w handlu, na przykład przez wmawianie klientowi, że dany egzemplarz jest ostatnim dostępnym w sklepie. Kolejny mechanizm – reguła wzajemności – jest jedną z najsilniejszych praktyk wykorzystywanych w kontaktach społecznych. Wiąże się z faktem, że wyświadczenie przysługi obliguje obdarowanego do odwzajemnienia się. Obdarowany nie potrafi odmówić rewanżu w ten sam lub inny sposób. Ostatnim mechanizmem jest wykorzystanie autorytetu. Człowiek ulega wpływowi tytułów lub ubioru. Na ulicy szybciej posłucha policjanta w mundurze niż cywila. Chętniej przyjmie też poglądy głoszone przez profesora w danej dziedzinie niż amatora.

Podsumowując, warto podkreślić, że w psychologii zidentyfikowano też czynniki sprzyjające wpływowi grupy na jednostkę. Zalicza się do nich: siłę przekonywania, bliskość w przestrzeni społecznej oraz wielkość grupy. Im są silniejsze, tym łatwiej jednostka ulega wpływowi.