Przeczytaj
Demobilizacja Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie
Czy wiesz, co symbolizuje znaczek przypięty do lewej kieszeni munduru generała?
W ostatnich miesiącach wojny naczelnym wodzem był gen. Tadeusz Komorowski ps. Bór. Po jego rezygnacji 8 listopada 1946 r. funkcję tę objął gen. Władysław Anders.
Gdy zakończyły się działania wojenne, Brytyjczycy dążyli do jak najszybszego rozformowania oddziałów polskich. Powrót do Polski zdemobilizowanym żołnierzom miały ułatwić specjalne misje wojskowe Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej. Do kraju wróciło wówczas ok. 105 tys. żołnierzy i oficerów.
W Wielkiej Brytanii pozostali głównie żołnierze I Korpusu oraz ci służący w II Korpusie, którzy pochodzili z przedwojennych Kresów – po ostatecznym włączeniu tych ziem do ZSRS nie mogli wrócić do rodzinnych domów. Jedną z przyczyn pozostania na emigracji był brak zaufania do nowych władz komunistycznych w Polsce. Spotęgowała go decyzja TRJN z września 1946 r. pozbawiająca 76 wysokich oficerów Polskich Sił Zbrojnych (PSZ) na Zachodzie obywatelstwa polskiego – dotknęło to m.in. generałów: Władysława Andersa, Stanisława Kopańskiego i Stanisława Maczka.
W sierpniu 1946 r. podjęli oni decyzję o rozwiązaniu PSZ i dla żołnierzy pozostających jeszcze w ich szeregach utworzyli Polski Korpus Przysposobienia i Rozmieszczenia. Służba w Korpusie miała przygotować żołnierzy do życia cywilnego w Wielkiej Brytanii i jej dominiachdominiach. Zdemobilizowani żołnierze stopniowo rozjeżdżali się po świecie, podejmowali pracę, zakładali rodziny. Wiodło im się różnie. Niektórzy skończyli studia, część z nich zakładała własne przedsiębiorstwa. Gen. Stanisław Sosabowski przez 17 lat pracował w jednej z londyńskich fabryk na stanowisku magazyniera, a gen. Kazimierz Sosnkowski wyjechał do Kanady, gdzie kupił farmę i zajął się jej prowadzeniem.
Przez 17 lat pracowałem w fabryce jako oficjalnie nie znany, prowadząc żywot podwójny: zwykłego robotnika przez 5 dni w tygodniu, „jako szeregowiec fabryczny– „Stan”, oraz dostojny żywot polskiego generała, poniekąd „ojca” polskich spadochroniarzy, znanego wśród swoich i Brytyjczyków, Amerykanów i Holendrów” Źródło: Stanisław Sosabowski: Droga wiodła ugorem. Wspomnienia. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1990, s. 284‑285.
Emigracyjne spory
Wycofanie uznania dla rządu emigracyjnego Tomasza Arciszewskiego nie zakończyło jego działalności. Jego przedstawicielstwa mogły swobodnie działać w państwach, w których był nadal uznawany: w Watykanie, Hiszpanii, Irlandii, Libanie i na Kubie, a w wielu innych rząd emigracyjny posiadał nieoficjalne przedstawicielstwa. Cały czas starał się podtrzymać, za pośrednictwem emisariuszyemisariuszy, kontakt z antykomunistyczną opozycją w kraju. Sprowadzał również do Wielkiej Brytanii zagrożonych aresztowaniem działaczy krajowej opozycji.
Jak myślisz, gdzie zostało wykonane to zdjęcie?
Po śmierci Władysława Raczkiewicza (6 czerwca 1947 r.), wbrew wcześniejszym planom powierzenia tej funkcji Tomaszowi Arciszewskiemu, nowym prezydentem RP został August Zaleski. Nowy prezydent RP zdymisjonował ze stanowiska premiera Tomasza Arciszewskiego i powołał na jego miejsce gen. Tadeusza Komorowskiego. Wyłonienie nowych władz w atmosferze niedomówień i bez należytego porozumienia wszystkich stronnictw wywołało głęboki kryzys i kilkuletnią walkę między różnymi ugrupowaniami emigracyjnymi.
W wyniku rywalizacji na emigracji ukształtowały się trzy ośrodki polityczne. Pierwszy skupiony był wokół prezydenta RP Zaleskiego i rządu (zwany „Zamkiem” lub „grupą zamkową”). Drugim były ugrupowania, które wystąpiły z rządu (m.in. Polska Partia Socjalistyczna i Stronnictwo Narodowe) i utworzyły 4 grudnia 1949 r. opozycyjną Radę Polityczną. Trzeci, najsłabszy kształtował się wokół byłego premiera rządu na uchodźstwie i wicepremiera TRJN, Stanisława Mikołajczyka, który po wyborach do Sejmu Ustawodawczego ponownie udał się na emigrację. Przedmiotem sporu był nie tylko sposób powołania nowych władz. Duże kontrowersje budził również utworzony przez prezydenta RP Augusta Zaleskiego 14 października 1949 r. Skarb Narodowy, który był zasilany ze składek Polonii w Stanach Zjednoczonych. Rada Polityczna kontestowała jego działalność jako inicjatywę prezydencko‑rządową.
Jeszcze większe, uzasadnione kontrowersje wzbudzała tzw. sprawa Bergu (nazwa pochodzi od ośrodka szkoleniowego znajdującego się pod Monachium). Wywołało ją porozumienie zawarte przez Radę Polityczną z CIACIA. Na jego podstawie polskie podziemie antykomunistyczne miało prowadzić działalność wywiadowczą na potrzeby CIA w zamian za dotacje w wysokości miliona dolarów. Gdy sprawa ta wyszła na jaw, stała się powodem ostrego ataku na Radę Polityczną ze strony jej przeciwników. W efekcie z Rady Politycznej wystąpił gen. Tadeusz Komorowski.
Trudna droga do jedności
Zapoznaj się wojennymi losami Stanisława Ostrowskiego. Jak myślisz, dlaczego nigdy nie zdecydował się na powrót do kraju?
Niezwykle trudną i obniżającą autorytet polskich władz emigracyjnych sytuację postanowił naprawić gen. Kazimierz Sosnkowski. Doprowadził do pojednania dwóch najbardziej zwaśnionych stron – grupy prezydenckiej Augusta Zaleskiego oraz Rady Politycznej, które w 1954 r. podpisały tzw. Akt Zjednoczenia. Na mocy tego porozumienia August Zaleski miał ustąpić z urzędu prezydenta RP jeszcze w 1954 r. (po upływie siedmioletniej kadencji) i wyznaczyć na swojego następcę gen. Kazimierza Sosnkowskiego.
August Zaleski jednak nie dotrzymał umowy i nie ustąpił w wyznaczonym terminie. W tej sytuacji zwolennicy Aktu Zjednoczenia 8 sierpnia 1954 r. powołali tzw. Radę Trzech (w jej pierwszym składzie byli Tomasz Arciszewski, Edward Raczyński i Władysław Anders). Rada Trzech działała do 1972 r., przyznawszy sobie pełne kompetencje prezydenta.
Podział polskich władz emigracyjnych zakończył dopiero Stanisław Ostrowski, który został wyznaczony przez Zaleskiego na jego następcę i objął urząd Prezydenta RP na uchodźstwie po jego śmierci w 1972 roku. Ostrowski, którego wyznaczenie Rada Trzech uznała za prawomocne, tę godność sprawował do 1979 roku. Po nim funkcję Prezydenta RP na uchodźstwie pełnili Edward Raczyński (1979–1986), Kazimierz Sabbat (1986–1989) i Ryszard Kaczorowski. Ten ostatni przejął obowiązki w 1989 r., a już w 1990 r. przekazał insygnia władzy pierwszemu prezydentowi niepodległej RP – Lechowi Wałęsie.
Wyjaśnij, na czym polegało symboliczne znaczenie ceremonii przedstawionej na fotografii.
Działalność społeczna i kulturalna emigracji
W 1950 r. liczebność Polonii na świecie oceniano na ok. 7 mln osób (nie licząc Polaków w ZSRS), z czego ok. 500 tys. stanowiła emigracja nowa, związana z wojną i jej skutkami politycznymi. Największe skupiska Polaków znajdowały się w USA, Wielkiej Brytanii oraz w Kanadzie, Argentynie i Brazylii. Żyjący na emigracji Polacy zrzeszali się i działali w licznych organizacjach. Najważniejszą z nich był Kongres Polonii Amerykańskiej. W Wielkiej Brytanii działało Zjednoczenie Polskie, a w Kanadzie Kongres Polonii Kanadyjskiej. W 1949 r. powstał Kongres Polonii Francuskiej. Podobne organizacje powoływano w innych państwach.
Pod względem kulturalnym największą aktywnością wykazywała się Polonia w Wielkiej Brytanii, gdzie powstawały polskie szkoły, z wyższą uczelnią włącznie. Szczególna rola w walce o pamięć o II wojnie światowej i udziale Polaków przypadła utworzonemu w 1945 r. Instytutowi Historycznemu im. gen. Władysława Sikorskiego. Kierował nim historyk, generał i były członek rządu emigracyjnego Marian Kukiel.
Poszukaj informacji na temat powstania Radia Wolna Europa i roli, jaką ono spełniało.
Polskie instytuty badawcze działały również w innych krajach, np. we Francji Instytut Literacki, który pod kierunkiem Jerzego Giedroycia stał się głównym ośrodkiem polskiej myśli społeczno‑politycznej na emigracji.
W kraju największym zainteresowaniem cieszyły się audycje sekcji polskiej Radia Wolna Europa. Była to rozgłośnia założona w 1950 r. z inicjatywy Komitetu Wolnej Europy. Nadawała audycje o tematyce politycznej, ekonomicznej i kulturowej w językach narodowych państw należących do bloku wschodniego. Sekcją polską kierował Jan Nowak‑Jeziorański.
Działające na emigracji instytuty zajmowały się przede wszystkim wydawaniem źródeł, dokumentów, pamiętników i opracowań naukowych, np. Polskie Towarzystwo Historyczne wydawało „Teki Historyczne”. Oprócz nich publikowano również dzieła literackie, m.in. Na nieludzkiej ziemi Józefa Czapskiego, Inny świat Gustawa Herlinga‑Grudzińskiego i Zniewolony umysł Czesława Miłosza.
Słownik
(ang. Central Intelligence Agency – Centralna Agencja Wywiadowcza) amerykańska rządowa agencja wywiadowcza
(z łac. emissarius – wysłannik) najczęściej tajny wysłannik polityczny, którego zadaniem jest badanie sytuacji panującej na obszarze jego zainteresowania
Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego
(z łac. legalis – prawny, legalny, ustawowy) dokładne przestrzeganie przepisów prawa, trzymanie się ustalonych i obowiązujących zasad
(łac., panowanie) tu: nazwa odnosząca się do byłych posiadłości brytyjskich, które uzyskały autonomię, ale wciąż wchodziły (i wchodzą) w skład brytyjskiej Wspólnoty Narodów
Słowa kluczowe
rząd polski na emigracji, prezydent RP na uchodźstwie, emigracja, kryzys prezydencki, Rada Polityczna, Rada Trzech, Radio Wolna Europa
Bibliografia
Czubiński A., Dzieje najnowsze Polski. Polska Ludowa (1944‑1989), Poznań 1992.
Kaczmarek R., Historia Polski 1914–1989, Warszawa 2010.
Roszkowski W., Historia Polski 1914–2015, Warszawa 2017.
Sowa L.A., Wielka historia Polski, t. 10, Od Drugiej do Trzeciej Rzeczypospolitej (1945–2001), Kraków 2001.
Friszke A., Polska emigracja polityczna 1945–1990*, „Mówią Wieki” 6/1993.
Habielski R., *W blasku legendy. Gen. Anders na emigracji, „Mówią Wieki” 11/2007.
Jarząbek W., Kryzys prezydencki na emigracji w latach 1954–1972, „Mówią Wieki” 9/1995.
Machcewicz P., Polska widziana z Maisons‑Laffitte, „Mówią Wieki” 1/1991.
Nicieja S.S., Edward Raczyński – dyplomata i polityk, „Mówią Wieki” 10/1992.
Rokicka E., Rząd w RP Londynie w latach 1945–1972, „Mówią Wieki” 6/1990.
Sawicki J.Z., Anders na celowniku, „Mówią Wieki” 11/2007.
Żukowski A., Polacy w Afryce Południowej, „Mówią Wieki” 11/2004.