Przeczytaj
Zerwanie unii kalmarskiej
W 1513 r. na tronie duńskim zasiadł Chrystian II. Nowy król od początku swojego panowania dążył do realizacji dwóch celów: wzmocnienia władzy królewskiej oraz umocnienia swojego panowania w Szwecji.
Realizując pierwszy cel, wszedł w ostry konflikt z duńską arystokracją i szlachtą. Szukając poparcia mieszczan i chłopów, ograniczał prawa warstw uprzywilejowanych. Przejawy oporu tłumił z całą bezwzględnością.
Dążąc do całkowitego podporządkowania sobie Szwecji, w której faktyczną władzę sprawowali namiestnicy, rozpoczął wojnę i odniósł zwycięstwo. W 1520 r. koronował się na króla szwedzkiego, ale natychmiast rozpętał nową burzę, doprowadzając do egzekucji około stu szwedzkich możnych (wydarzenie to zostało nazwane krwawą łaźnią sztokholmską
). Dalsze egzekucje doprowadziły do wybuchu ogólnoszwedzkiego powstania zbrojnego. Na jego czele stanął Gustaw Eriksson Waza. Powstańcom materialnego wsparcia w zamian za przyszłe koncesje handlowe udzielała Lubeka. Szwedom sprzyjała również sytuacja wewnętrzna w Danii – wybuchła tam rewolta, która zmusiła Chrystiana II do ucieczki z kraju. Na tronie duńskim zastąpił Chrystiana jego stryj, książę holsztyński Fryderyk I. Natomiast sejm szwedzki (Riksdag) w 1523 r. ogłosił królem Szwecji Gustawa Erikssona Wazę. Oznaczało to ostateczne zerwanie uniiunii.
Reformy Gustawa Wazy
Panowanie Gustawa I Wazy (1523–1560) to dla Szwecji okres bardzo pomyślny. Nowy król dbał o rozwój górnictwa i metalurgii oraz wspierał handel zagraniczny. Wzmocniło to ekonomię zacofanego gospodarczo kraju, ale nie rozwiązało bieżących problemów finansowych dworu i państwa. Zasobny kler szwedzki, ze względu na swoje dotychczasowe związki z Danią, odmówił pomocy. W tej sytuacji Gustaw I postanowił sięgnąć po dobra kościelne. W latach 1527–1529 przeprowadził reformę luterańską, dzięki której Kościół szwedzki został podporządkowany królowi, a jego dobra zostały zsekularyzowanezsekularyzowane i przejęte przez koronę.
Gustaw I Waza przeprowadził również ważne reformy administracyjne. Za jego rządów ukształtował się Riksdag, w którym obok szlachty i mieszczaństwa zasiadali reprezentanci wolnych chłopów. Zwiększył władzę urzędników królewskich, których głównym zadaniem było ściąganie danin i podatków. Pozycję dynastii Wazów umocnił, uzyskując w 1544 r. zgodę sejmu na dziedziczenie korony.
Szwecja po zerwaniu unii kalmarskiejunii kalmarskiej musiała również na nowo budować swoją pozycję międzynarodową. Gustaw I zdołał przywrócić swoją władzę w Finlandii. Natomiast sytuacja na południu kraju nie była korzystna – w rękach Danii pozostawała pełna kontrola cieśnin łączących Bałtyk z Morzem Północnym. Szwedzi byli w posiadaniu zaledwie jedenastokilometrowego pasa dostępu do Morza Północnego z miastem Nya Lödöse i twierdzą Älvsborg.
Szwecji udało się natomiast zerwać zależność gospodarczą od Lubeki. Sukces ten Gustaw I zawdzięczał w dużej mierze Danii – w toku walk o władzę w tym kraju, Lubeka, która w nich uczestniczyła, została pokonana i pozbawiona dotychczasowych przywilejów handlowych.
W połowie XVI w. Gustaw I włączył Szwecję do rywalizacji o wpływy we wschodniej części Morza Bałtyckiego. Okazją ku temu stał się rozkład państwa zakonu krzyżackiego w Inflantach, w następstwie którego wybuchła I wojna północna.
Trudne początki dynastii
Gustaw I Waza był trzykrotnie żonaty. Jego najstarszy syn Eryk był jedynakiem z pierwszego małżeństwa. Z drugiego urodziło się dziesięcioro dzieci, z których dwóch synów – Jan i Karol – odegrało ważną rolę w dziejach Szwecji.
Eryk XIV bez trudności objął tron po śmierci ojca w 1560 r. Jednak zgodnie z testamentem Gustawa jego przyrodni bracia – książęta Jan, Magnus i Karol – mieli otrzymać własne księstwa, pozostające w stosunku wasalnym wobec Eryka. Jan zatem został księciem Finlandii, Karol – Södermanlandu (Sudermanii, stąd Karol Sudermański), a Magnus – Östergötlandu.
Wkrótce po koronacji popsuły się stosunki między braćmi. Eryka drażniła niezależna polityka Jana Finlandzkiego. Ponadto uważał brata za przeszkodę w realizacji własnych celów politycznych i nie akceptował jego małżeństwa z Katarzyną Jagiellonką, córką króla polskiego Zygmunta I Starego. W 1563 r. Jan wraz z żoną zostali uwięzieni przez Eryka XIV w zamku Gripsholm, gdzie przebywali do 1567 r. W więzieniu w 1566 r. Katarzyna urodziła Zygmunta, przyszłego króla Polski.
Ambicją Eryka XIV było przekształcenie Szwecji w mocarstwo. Pchnęło to Szwecję do udziału w I wojnie północnej (1563–1570), w której przyszło jej walczyć z Danią, Lubeką i Polską. W wyniku niepomyślnego przebiegu działań Duńczycy zdobyli Älvsborg – jedyny szwedzki port wychodzący na Morze Północne. Szwecja zyskała jednak Estonię.
Stopniowo komplikowała się też sytuacja wewnętrzna w Szwecji. Pogarszający się stan zdrowia Eryka oraz bezwzględne represje wymierzone w przeciwników politycznych spowodowały, że malała liczba jego zwolenników, a w siłę rosła opozycja. Skorzystali z tego młodsi bracia, którzy w 1568 r. stanęli na czele buntu i doprowadzili do usunięcia go z tronu i uwięzienia.
Po obaleniu Eryka XIV na tronie szwedzkim zasiadł Jan III. Koronacja szwagra króla polskiego w sposób naturalny zakończyła wojnę z Polską, a w 1570 r. został podpisany pokój z Danią. Jan III był dwukrotnie wysuwany jako kandydat do polskiego tronu - w elekcjach w latach 1573 i 1575.
W 1587 r. syn Jana III Zygmunt Waza został wybrany na elekcyjnego króla Polski. W związku z tym, że był również dziedzicem korony szwedzkiej, z góry określono zasady przyszłej unii personalnejunii personalnej.
Postanowiono, że po objęciu przez niego tronu szwedzkiego, w czasie jego pobytu w Polsce, Szwecja będzie rządzona przez siedmioosobową radę. Takiego rozwiązania nie zaakceptował brat Jana III, Karol, który uważał, że kraj podczas nieobecności króla powinien być rządzony przez najstarszego pełnoletniego księcia dziedzicznego, czyli przez niego. W przyszłości miało się to stać zarzewiem konfliktu o władzę.
Jan III Waza zmarł w 1592 r. W następnym roku w Uppsali koronę szwedzką przyjął jego syn Zygmunt Waza, od 1587 r. król Polski. Nowy król w Szwecji przebywał krótko. Zgodnie z wcześniejszymi postanowieniami po jego powrocie do Polski władzę miała sprawować rada. Wkrótce jednak jej rządy zostały obalone przez Karola Sudermańskiego. Zygmunt Waza podjął wprawdzie walkę o utrzymanie tronu, ale szybko jej zaniechał. Sejm szwedzki w 1600 r. pozbawił korony Zygmunta, a cztery lata później uznał za władcę Szwecji Karola Sudermańskiego.
Słownik
(z wł. mercante – kupiec, łac. mercari – handlować) doktryna ekonomiczna oraz system ekonomiczny i polityka państwa charakteryzujące się dążeniem do zwiększenia sił i bogactwa państwa przez aktywne popieranie produkcji i handlu w celu zapewnienia dodatniego bilansu handlowego w obrotach zagranicznych
(z łac. saecularis – świecki) zeświecczenie, które może dotyczyć majątku i prerogatyw instytucji religijnych (np. Kościoła) lub życia społecznego i kulturowego
związek dwóch lub więcej państw posiadających wspólnego władcę przy zachowaniu przez te państwa odrębności politycznej, ustrojowej i prawnej
unia personalna Danii, Szwecji i Norwegii zawarta w 1397 r. w Kalmarze
Słowa kluczowe
Eryk XIV, Gustaw I Waza, Inflanty, Jan III, Karol Sudermański, Szwecja, unia kalmarska wojna północna, Zygmunt Waza
Bibliografia
Carlqvist K., Eryk XIV Waza. Król Ludu, tłum. W. Łagyś, Gdańsk 2010.
Ericson Wolke L., Jan III Waza. Władca renesansowy, Rotmanka 2015.
Kersten A., Historia Szwecji, Wrocław Ossolineum, 1973.
Lagerqvist L. O., Historia Szwecji, Instytut Szwedzki, 2001.
Larsson L.-O., Gustaw Waza – Ojciec państwa szwedzkiego czy tyran?, Warszawa 2009.
Mikulski K., Wijaczka J., Historia powszechna. Wiek XVI‑XVIII, Warszawa 2012.
Wójcik Z., Historia powszechna XVI‑XVII w., wyd. XII, Warszawa 2012.
Wyczański A., Historia powszechna. Wiek XVI, Warszawa 1987.