Polityka zagraniczna II Rzeczypospolitej

Politykę zagraniczną II Rzeczypospolitej można podzielić na trzy okresy. Pierwszy, najkrótszy, obejmuje kilka miesięcy od utworzenia państwa polskiego w listopadzie 1918 r. do konferencji paryskiej (zwanej też wersalską, a zakończonej w styczniu 1920 roku). W tym czasie zostaje ukształtowana zachodnia granica Polski, przewidziane są plebiscyty na Górnym Śląsku oraz Warmii i Mazurach. Drugi etap to polityka zagraniczna w czasie demokracji parlamentarnej, czyli mniej więcej lata 1921–1926. I trzeci, trwający najdłużej – stosunki międzynarodowe w dobie dyktatury – czyli od 1926 do 1939 roku.

Przez pierwsze lata po odzyskaniu przez Polskę niepodległości politykę zagraniczną zdominowała kwestia granic. O tym, jak trudne jest powołanie czy – jak w przypadku Rzeczypospolitej – restytuowanie organizmu politycznego, świadczy chociażby to, że kwestie graniczne stanowiły punkty zapalne w stosunkach Polski z sąsiadami przez całe dwudziestolecie. Dotyczyło to nie tylko Niemiec i ZSRS, lecz także Czechosłowacji i Litwy. Spory graniczne wiązały się również z problemami, które Polska miała z licznymi mniejszościami narodowymi.

Relacje polsko‑czechosłowackie

R1267m2FBBWss1

Mapa przedstawia zagrabiony Polsce Śląsk Zaolzański. Granica wymuszona na Polsce w czasie wojny bolszewickiej przebiegała przez Cieszyn. Granice śląska zaolzańskiego od czasu czeskiego napadu zbrojnego pod zaborem czeskim oddzielała Śląsk od Czecho-Słowacji.

Ustalenie przebiegu granic z dwoma największymi sąsiadami nie zakończyło problemów granicznych Polski. Konflikt o ziemie Śląska Cieszyńskiego zaważył na relacjach polsko‑czechosłowackich w okresie międzywojennym. Politycy czechosłowaccy nie dostrzegali poza tym zagrożenia ze strony Niemiec i nie szukali porozumienia z Polską, by się przed nimi zabezpieczyć. Bardziej obawiali się Węgier, które rościły pretensje do części ziem czechosłowackich należących wcześniej do Królestwa Węgierskiego. Do poprawy stosunków między Warszawą a Pragą doszło po zamachu majowym, nie nastąpiły jednak żadne znaczące rozstrzygnięcia w sprawie granic. Swój finał kwestia ta znalazła dopiero w 1938 r., po konferencji w Monachium. Wówczas Polska, korzystając z problemów sąsiada, odebrała mu sporne tereny Zaolzia, Spiszu i Orawy.

Stosunki polsko‑litewskie

R1F0mbWcviiyU

Mapa przedstawia wschodnią część Polski, Ukrainę oraz Litwę. Większe miasta: Wilno, Kowno, Królewiec, Mińsk.

Podobny przebieg miał spór z Litwą. Od 1922 r. obszar tzw. Litwy ŚrodkowejLitwa ŚrodkowaLitwy Środkowej znajdował się w granicach Rzeczypospolitej, w związku z czym stolica niepodległej Litwy została przeniesiona do Kowna. Gdy w 1926 r. w wyniku zamachu stanu władzę w Kownie przyjęli politycy nastawieni antypolsko, rozpoczęło się szykanowanie Polaków na Litwie. Sytuacja stała się tak napięta, że na spotkaniu z litewskim premierem Augustinasem Voldemarasem marszałek Piłsudski zażądał wprost deklaracjideklaracjadeklaracji, czy Litwa chce pokoju, czy wojny. Tej ostatniej udało się uniknąć, ale polsko‑litewskie stosunki dyplomatyczne właściwie nie istniały. W 1938 r. po incydencie granicznym, w którym zginął polski żołnierz, rząd polski wystosował ultimatum. Zażądał w nim od władz Litwy nawiązania kontaktów dyplomatycznych w ciągu 48 godzin, grożąc w przeciwnym razie podjęciem „innych środków”. Rząd litewski przyjął polskie warunki i konflikt został zażegnany.

Stosunki polsko‑francuskie

Rb5FCC7ixI7c21

Na zdjęciu trzej mężczyźni, siedzą na krzesłach przy małym stoliku. Wszyscy elegancko ubrani. To dyplomaci. To właśnie oni są odpowiedzialni za podpisanie traktatu w Locarno.

Najważniejszym sojusznikiem odrodzonej Polski była Francja, której zależało na sprzymierzeńcu za wschodnią granicą Niemiec. W 1921 r. kraje te zawarły sojusz o charakterze antyniemieckim. Dodatkowo Francja zobowiązała się także do udzielenia Rzeczypospolitej pomocy materialnej w razie ataku Rosji sowieckiej. To porozumienie, w 1939 r. uzupełnione gwarancjami niepodległości, obowiązywało aż do wybuchu II wojny światowej.

Przyjaźń z Francją została nieco nadszarpnięta przez zawarty w 1925 r. traktattraktattraktat w Locarno w Szwajcarii. Wówczas to Belgia, Francja, Wielka Brytania i Włochy podpisały z Republiką Weimarską porozumienie gwarantujące nienaruszalność granic belgijsko‑francusko‑niemieckiej. Takich gwarancji nie uzyskały ani Czechosłowacja, ani Polska. Tym samym Niemcy zaakceptowały wyłącznie postanowienia traktatu wersalskiego dotyczące ich zachodniej granicy. Zgoda mocarstw na to rozwiązanie oznaczała pozostawienie Niemcom otwartej drogi do podważania ustaleń odnośnie do granic wschodnich. W taki właśnie sposób odebrano to wydarzenie w Rzeczypospolitej.

R1YqTOYImVLRz1

Fotografia przedstawia kilku mężczyzn. Wszyscy elegancko ubrani, jeden z nich trzyma w ręku teczkę. Akcja rozgrywa się na słonecznym tarasie. W oddali palmy i bujna roślinność. To podpisanie traktatu w Rapallo we Włoszech.

Było to tym groźniejsze, że zaledwie trzy lata wcześniej, w 1922 r., ZSRS i Niemcy – dwaj sąsiedzi Polski, z którymi w ostatnich latach pozostawała w konflikcie – zawarły układ w Rapallo. Na jego mocy Niemcy mogli szkolić swoje wojska lotnicze i pancerne na sowieckich poligonach, co było złamaniem traktatu wersalskiego. Traktat w Rapallo wzbudził też zaniepokojenie we Francji, która potrzebowała sprzymierzeńca na drugiej granicy Niemiec. Niepewna sytuacja w bolszewickiej Rosji − tradycyjnym sojuszniku Francji − sprawiła, że na początku lat 20. XX w. Polska była ważnym partnerem strategicznym dla Francuzów.

Niezrealizowana koncepcja Międzymorza

Jednym z pomysłów dyplomacji francuskiej było wspieranie przymierza państw środkowoeuropejskich, zwanego małą ententą. O ile jednak Francja chciała, aby Czechosłowacja, Jugosławia i Rumunia (do których miałaby dołączyć Polska) tworzyły blok o wydźwięku antyniemieckim, o tyle Rzeczpospolita szukała także partnerów do sojuszu przeciw ZSRS. W latach 20. dyplomacja polska i Józef Piłsudski próbowali realizować koncepcję Międzymorzakoncepcja MiędzymorzaMiędzymorza. W zamyśle miał to być blok obronny państw, które razem mogłyby się przeciwstawić dominacji Rosji i Niemiec. Na przeszkodzie temu przedsięwzięciu stanęły obawy młodych państw (m.in. Litwy) przed utratą niepodległości oraz rozbieżności interesów. Czechosłowacja nie chciała wiązać się z Polską, unikając zaostrzania stosunków z Niemcami, a w dodatku na stosunki polsko‑czeskie niekorzystnie wpływały spór o Śląsk Cieszyński i rywalizacja o pierwszeństwo w Europie Środkowej. Rumunia, choć obawiała się roszczeń ZSRS do Besarabii, obojętnie podeszła do pomysłu bloku, chcąc raczej, by był on skierowany przeciwko Węgrom. Polska natomiast dbała o dobre stosunki z Budapesztem, odstąpiła więc od forsowania pomysłu Międzymorza.

R4lIWouJLagr5

Fotografia przedstawia dwóch mężczyzn w oknie wagonu pociągu. Między oknami napis „PKP” oraz godło Polski. To Louis Barthou i Józef Beck. Jeden z nich jest mężczyzna w starzym wieku. Ma białą brodę i wąsy. Na nosie ma okulary. Drugi mężczyzna, jest młodszy, ma czarne włosy zaczesane do tyłu. Obydwaj ubrani są w marynarki z krawatami.

Polityka równowagi − między Rosją a Niemcami

Celem polskiej polityki okresu międzywojennego było zachowanie równowagi pomiędzy dwoma wielkimi sąsiadami: Niemcami i ZSRS. Architektem polskiej polityki zagranicznej był wówczas Józef Beck – wojskowy, polityk i dyplomata, a także bliski współpracownik Piłsudskiego. Położenie Polski pomiędzy dwoma państwami, które z czasem coraz bardziej otwarcie dążyły do rewizji porządku wersalskiego, wymuszało na rządzie polskim ostrożność. Niemal aż do wybuchu II wojny światowej II Rzeczpospolita starała się zachowywać równorzędne stosunki z Niemcami i ZSRS, unikając zawierania układów czy nawet wykonywania politycznych gestów, które mogłyby być odczytane przez któreś z tych państw jako współpraca przeciwko niemu. Skuteczność takiej polityki zależała w dużej mierze od poparcia ze strony mocarstw zachodnich. To wsparcie było jednak coraz słabsze, najpierw z powodu niezdecydowanej polityki wobec Niemiec i kwestii przestrzegania przez nie postanowień traktatu wersalskiego, a następnie z uwagi na rosnącą siłę gospodarczą oraz militarną III Rzeszy i ZSRS przy wyraźnie malejącym potencjale Wielkiej Brytanii i Francji.

Sąsiedztwo polsko‑niemieckie było trudne ze względu na to, że II Rzeczpospolita została utworzona z części ziem dawniej należących do Niemiec. Dlatego też niemalże już od momentu podpisania traktatu wersalskiego jego postanowienia były w Republice Weimarskiej podważane, a wielu polityków nawoływało do ich zmiany. W 1925 r. pomiędzy Polską a Niemcami doszło do wojny celnej. Choć spór dotyczył spraw gospodarczych, prawdziwą jego przyczyną był fakt, że Niemcy nie pogodzili się z utratą Górnego Śląska na rzecz Polski. Na początku lat 30. XX w. mogło się wydawać, że sprawy międzynarodowe zmierzają we właściwym kierunku. W 1930 r. udało się zawrzeć umowę handlową, dzięki której zakończono wojnę celną. Dwa lata później Polska i ZSRS podpisały traktat o nieagresji, który w lipcu 1934 r. został przedłużony na następne 10 lat. Deklarację o podobnym charakterze Rzeczpospolita zawarła także z III Rzeszą w styczniu 1934 r.

R1UrFcSUMEcyr

Fotografia przedstawia mężczyzn stojących w szeregu. Pozują do zdjęcia z racji wizyty Józefa Becka w Moskwie w  1934 roku. Polak jest również najwyższym mężczyzną w szeregu. Wszyscy ubrani są w marynarki, krawaty, białe koszule i spodnie w kant. Znajdują się w pięknym wnętrzu o wysokim stropie. Na ich tle wysokie profilowane drzwi, wysokie zasłony, boazeria, wielki obraz.

Jeżeli jednak któryś z polskich polityków żywił nadzieję na pełną normalizację stosunków, to zostały one poddane weryfikacji pod koniec lat 30. XX w., kiedy to dyktator Rzeszy Adolf Hitler i minister spraw zagranicznych Joachim von Ribbentrop w coraz bardziej stanowczej i agresywnej formie zaczęli wysuwać roszczenia terytorialne. Żądali przede wszystkim przyłączenia Wolnego Miasta Gdańska do Niemiec i likwidacji – jak to nazywali – korytarza łączącego Polskę z Morzem Bałtyckim, a przynajmniej zgody na budowę eksterytorialnej autostrady i linii kolejowej z Niemiec do Prus Wschodnich. Żądania te zostały po raz pierwszy wyartykułowane wprost przez Ribbentropa w październiku 1938 r. Polska je odrzuciła i rozpoczęła działania mające na celu wzmocnienie jej pozycji politycznej, a także militarnej – na wypadek napaści Niemiec. W komplikującej się sytuacji międzynarodowej Polska była osamotniona. Rumunia była bliskim, acz mało znaczącym sojusznikiem; w 1921 r. oba państwa zawarły układ o wzajemnej pomocy. Stosunki z Litwą i Czechosłowacją pozostawały zaognione. Układ z Francją miał zaś niewielką wartość praktyczną. W tej sytuacji kierowanie polityką zagraniczną było niezwykle trudne.

Sojusze i układy Rzeczypospolitej w okresie międzywojennym

Słownik

Słowa kluczowe

traktat w Locarno, traktat w Rapallo, polityka równowagi, Józef Beck, dzieje polityczne II RP, polityka międzynarodowa II RP, dzieje polityczne II Rzeczypospolitej

Bibliografia

Stosunki polsko‑niemieckie 1919–1932, red. A. Czubiński, Z. Kulak, Poznań 1990.

W. Roszkowski, Historia Polski 1914–2000, Warszawa 2001.

M. Kornat, Polityka równowagi 1934–1939. Polska między Wschodem a Zachodem, Kraków 2007.