Biblijna Księga Psalmów

RysPELukbrADt1

Obraz przedstawiadojrzałego mężczyznę w zdobnej szacie, z gronostajową peleryną na ramionach. Mężczyzna na na głowie turban, trzyma w prawej ręce berło. Siedzi obok kolumny. Prawą rękę wspiera na marmurowej tablicy. Jest na niej łaciński napis z podpisem psalm 86.

Księga Psalmów to zbiór 150 psalmówpsalmpsalmów wchodzący w skład Starego Testamentu. Hebrajski tytuł tej księgi to Tehillim, czyli Hymny pochwalne. W tradycji żydowskiej Psałterz podzielony jest na 5 części, co odpowiada liczbie ksiąg Mojżeszowych. Nazwa gatunku psalmu wywodzi się z języka greckiego, chociaż powstał on w kręgu kultury żydowskiej, w której te śpiewane modlitwy nazywano mizemor – śpiew z akompaniamentem instrumentów strunowych. Podzielone na wersetywersetwersety utwory będące częścią PsałterzapsałterzPsałterza powstawały od ok. 1000 r. p.n.e. do ok. 450 r. p.n.e. Układane były przez wielu autorów, spośród których tylko część znamy z imienia. Najważniejszym z nich był izraelski król Dawid, który napisał ok. 70 tekstów. 
Autorstwo pozostałych przypisywano m.in.: Asafowi, Mojżeszowi, synom Koracha, Salomonowi i Hermanowi i Etanowi Ezrahitom. Adresatem wszystkich psalmów był Bóg, do którego zwracano się z różnych powodów. W związku z różnorodnością tematyczną psalmów wyróżnia się kilka odmian tego gatunku:

W psalmach powtarza się zazwyczaj stała cecha w postaci trójdzielnej kompozycji, w skład której wchodzą: wstęp, osnowaosnowaosnowa i konkluzjakonkluzjakonkluzja. Te charakteryzujące się podniosłą tonacją pieśni religijne są poetyckimi dziełami, co wynika m.in. z obecności środków stylistycznych. Do stosowanych szczególnie często należą różne formy paralelizmuparalelizmparalelizmu.

Motywy psalmiczne

O motywach psalmicznych pisała między innymi Maria Eustachiewicz, autorka opracowania wierszy barokowego poety Wespazjana Kochowskiego, który w swojej twórczości poetyckiej często sięgał po gatunek psalmu.

Tłumaczenia, parafrazy i stylizacje

O wpływie biblijnych psalmów na kulturę europejską decydowała m.in. duża liczba ich tłumaczeń z hebrajskiego. Translacjom na łacinę zaczęły – od średniowiecza – towarzyszyć przekładyprzekład (tłumaczenie)przekłady na języki narodowe, w tym – na polszczyznę. Do tej pory dokonano niemal 60 tłumaczeń na język polski. Można dostrzec, że początkowo dążono do tego, by przekłady były jak najbliższe oryginałowi pod względem treści oraz formy. W renesansie natomiast zaczęła dominować metoda parafrazyparafrazaparafrazy. Zamiast wersetów stosowano wersy, uznając psalmy za utwory poetyckie. Towarzyszyła temu skłonność do uwspółcześniania treści psalmów. Służyło to m.in. polemikom wyznaniowym – katolicy, luteranie, kalwini czy arianie wprowadzali do biblijnych utworów aluzje do okoliczności własnego życia.

RiJtHZuQST85H1

Rysunek przedstawia młodego mężczyznę w kontuszu. Mężczyzna siedzi, gra na lutni. Pod ilustracją widnieje napis Wespazyan z Kochowa Kochowski.

Tę tradycję częściowo kontynuował Wespazjan Kochowski (1633–1700), jeden z polskich pisarzy późnego baroku. Ostatnim dziełem poety jest liczący 36 utworów zbiór Trybut należyty wdzięczności wszystkiego dobrego dawcy Panu i Bogu albo Psalmodia polska (1695). Mimo że każdy tekst został opatrzony w tytule słowem „psalm”, żaden z nich nie jest ani tłumaczeniem, ani parafrazą. Kochowski zastosował w nich stylizację na język biblijny i zaproponował czytelnikom wariację na temat zaczerpnięty z danego psalmu. Główną ideą Trybutu było udowodnienie w poetyckiej formie, że tzw. odsiecz wiedeńskaodsiecz wiedeńskaodsiecz wiedeńska, w której poeta brał bezpośredni udział, to zwycięstwo Boga chrześcijańskiego nad innowiercami. W ten sposób wygrana pod Wiedniem stała się kolejnym przykładem odwiecznej walki Dobra ze Złem, przy czym w tej konkretnej sytuacji Bóg posłużył się narodem wybranym, czyli Polakami, dowodzonymi przez nowego króla Dawida, czyli Jana III Sobieskiego. Taka koncepcja  historiozoficznahistoriozofiahistoriozoficzna została przez Kochowskiego przedstawiona za pomocą gatunku psalmu. Polski poeta nawiązał do tradycji poprzez zastosowanie wersetów, ale i uwspółcześnił treść psalmów „wpisaniem” do niej historii własnej osoby. Zestawienie starotestamentowego Psalmu 12 z Psalmem XXXIII Kochowskiego obrazuje sposób, w jaki powstały psalmy polskie.

Barokowy twórca rozbudował biblijny tekst, wprowadzając do niego nowe motywy, nieznane w hebrajskiej pieśni modlitewnej:

Dla Kochowskiego psalmy były źródłem inspiracji, z którego chętnie korzystał, twórczo je przekształcając, odwołując się przy tym do własnego życia.

Psalmy literackie

Odejście od dosłownego tłumaczenia psalmów mogło polegać na wprowadzaniu zmian w treści lub formie. Jednak tym, co łączyło nawiązania do Psałterza tworzone aż do końca XIX w. było postrzeganie tej księgi biblijnej jako zbioru modlitw. W XX w. wprawdzie wciąż powstawały tłumaczenia, ale zaczęła dominować inna postawa wobec biblijnego wzorca. Psalm traktowano od tej pory jako dzieło literackie, które może realizować pierwotne założenia gatunkowe, ale nie musi. O ile teksty powstające w trakcie drugiej wojny światowej wyraźnie łączyły się jeszcze z kontekstem biblijnym, o tyle już po wojnie psalmy pisali twórcy, którzy nie tylko nie eksponowali swojej przynależności do chrześcijaństwa, ale jednoznacznie podkreślali swój  agnostycyzmagnostycyzmagnostycyzm lub ateizmateizmateizm. W ten sposób tą samą nazwą zaczęto określać dzieła o charakterze modlitewnym, ale także psalmy „świeckie”. Tym, co pozwala zakwalifikować je do tej samej kategorii genologicznejgenologicznygenologicznej jest ich refleksyjność. Charakteryzują się nią wiersze m.in. Wisławy Szymborskiej (1923–2012), Czesława Miłosza (1911–2004) czy Tadeusza Nowaka (1930–1991).

Słownik