Programowy brak programu

Gdy młodopolanie wystąpili z hasłem „sztuki dla sztuki”, głosząc potrzebę oderwania twórczości artystycznej od tematyki patriotycznej i społecznej, wzbudzili gwałtowną reakcję w konserwatywnym środowisku pozytywistów. Starsi twórcy zarzucali młodym, że nie kierują się żadnymi wyższymi wartościami, a ich postawa jest egoistyczna. Moderniści zerwali z tradycją literatury pozostającej na służbie narodu – bardziej niż problemy ogółu interesowały ich osobiste przeżycia i doświadczenia, które stały się głównym tematem ich dzieł.

Zarzut bezideowości wysuwany wobec twórców Młodej Polski był jednak niesprawiedliwy. Brak porozumienia między pokoleniami wynikał po części z odmiennego podejścia młodopolan do formułowania idei. Ich manifesty nie zawierały ani konkretnych postulatów zmian w funkcjonowaniu społeczeństwa, ani planów długofalowego działania, jak miało to miejsce u pozytywistów. Proponowali spontaniczny powrót do pierwotnych źródeł sztuki, która powinna rodzić się w duszy artysty, być jego indywidualną ekspresją nieskażoną doraźnymi potrzebami. Dzieło miało dotykać spraw transcendentnych, opowiadać o tajemnicy istnienia, dlatego starano się nie podejmować żadnych prozaicznych tematów.

RWdoKrye8FjtJ1

Zdjęcie przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma pociągłą twarz, proste włosy zaczesane na prawą stronę. Ma niewielkie wąsy. Jego oczy są osadzone blisko siebie, a nos wydatny. Mężczyzna ubrany jest w garnitur, koszulę i krawat.

Moderniści kierowali się przede wszystkim natchnieniem – pragnęli, aby sztuka rodziła się spontanicznie, pod wpływem wewnętrznych poruszeń. Poprzednicy wytykali im pięknoduchostwo i oddzielenie od rzeczywistości, lecz nie dostrzegali, że owa bezprogramowość była celowa i wynikała po części ze zniechęcenia utylitarnąutylitaryzmutylitarną sztuką poprzedniej epoki. Tendencyjne utwory literackieliteratura tendencyjnaTendencyjne utwory literackie doby pozytywizmu twórcy młodopolscy uznawali bardziej za broszury agitacyjne niż pełnoprawne dzieła sztuki. Chcąc zerwać z tymi złymi wzorcami, za główną wartość literacką uznali szczerość artysty.

Wspominał o tym między innymi Artur Górski (1870‑1959), autor cyklu artykułów zatytułowanego Młoda Polska, drukowanego w krakowskim „Życiu”:

R1bLvcVlA0fvm

Zdjęcie przedstawia pierwszą stronę czasopisma życie z dnia 10 stycznia 1899 roku. Widnieje na niej początek tekstu Stanisława Przybyszewskiego Confiteor oraz niewielki rysunek przedstawiający kwiat liliii.

Ukazujące się w latach 1897‑1900 „Życie” było obok późniejszej „Chimery” najważniejszym czasopismem literackim Młodej Polski. To na łamach krakowskiego pisma publikowano utwory wybitnych twórców epoki, tam też prowadzono spory z pozytywistami. Cykl artykułów Artura Górskiego stanowił polemikę z tekstem Stanisława Szczepanowskiego (1846‑1900) Dezynfekcja prądów europejskich opublikowanym w „Słowie Polskim” – krytycznym wobec nowych kierunków w sztuce. W odpowiedzi na zarzut braku uczuć narodowych Artur Górski zwrócił uwagę na to, że poprzednie pokolenie przyjmowało w większości lojalistyczną postawę wobec zaborców i pozwoliło, aby młodzi wychowywali się w szkołach bez patriotyzmu. Według publicysty to właśnie pozytywiści przez swoje działania byli odpowiedzialni za wychowanie generacji dekadentówdekadentyzmdekadentów.

Młode pokolenie, zamiast pozytywistycznego kultu pracy i społecznikowskich działań, głosiło hasła indywidualizmu. Autentyczność była dla schyłkowców ważna nie tylko w dziedzinie sztuki, lecz także w życiu społecznym. Modernistów buntowali się przeciw mieszczańskiej moralności uznawanej za obłudną i opartą na fałszywej przyzwoitości. Przeciętni mieszkańcy miast zazwyczaj nie mieli wyższych dążeń, skupiali się na sprawach doraźnych, stroniąc od problematyki duchowej i filozoficznej. Na przekór ich ciasnym horyzontom młodopolanie kreowali życie na podobieństwo sztuki.

Kult sztuki

Rezygnacja z tematyki narodowej nie oznaczała obojętności wobec Polski. Moderniści zamierzali aktywnie działać na rzecz ojczyzny na gruncie kultury, tworząc dzieła wybitne, a zarazem uniwersalne. Uważali, że tylko sztuka niezależna od aktualnych problemów może zbudować tożsamość narodu i przetrwać próbę czasu. Wskazywali na fundamentalne dla kultury europejskiej utwory zagranicznych artystów i pytali, co do zaoferowania mają pod tym względem Polacy. Wśród młodopolan zrodziła się potrzeba zbliżenia sztuki rodzimej do światowej.

Stanisław Przybyszewski (1868‑1927), nieformalny przywódca krakowskiej bohemy artystycznejcyganeria (bohema)bohemy artystycznej, uznawał wszelką tendencyjność w literaturze za destrukcyjną. Jego zdaniem dzieło nie powinno zawierać żadnego konkretnego przesłania, lecz ukazywać życie we wszystkich jego przejawach – zarówno złych, jak i dobrych. Autor nie może cofać się przed drażliwymi tematami, opisem drastycznych sytuacji czy grzesznych występków. Wymaga tego szczerość w tworzeniu. Przybyszewski obalał tym samym oskarżenia o niemoralność sztuki młodopolskiej. Ukrywanie, przemilczanie – właśnie to było według niego niewybaczalne.

RPDtWduoAE4ER

Obraz przedstawia twarz młodego mężczyzny. Jest ona pociągła, niemal spiczasta. Nos mężczyzny jest długi i szeroki, oczy osadzone blisko siebie. Mężczyzna ma ciemne, krótkie włosy i grzywkę spadającą na czoło. Ma także niewielką brodę i wąsy.

Swoje refleksje dotyczące roli sztuki w społeczeństwie Przybyszewski wyraził w artykule‑manifeście ConfiteorIndeks górny 1¹1Indeks górny 1¹, opublikowanym w „Życiu”:

Dla modernistów sztuka była czymś samowystarczalnym, nie potrzebowała odniesienia do spraw narodu i społeczeństwa. Umożliwiała bowiem kontakt ze światem duchowym. Cześć, jaką moderniści otaczali twórczość, przybrała formę swoistej religii, w której kapłanem był artysta, absolutem zaś – sztuka. Takie uwielbienie było charakterystyczne zwłaszcza dla artystów poszukujących odpowiednich środków wyrazu do wysłowienia tego, co tajemnicze, nienazwane, metafizycznemetafizykametafizyczne. Był to kult elitarny, zarezerwowany dla ludzi szczególnie wrażliwych i wysublimowanych – a na takich właśnie kreowali się przedstawiciele młodopolskiej cyganerii artystycznejcyganeria (bohema)cyganerii artystycznej.

Schyłek XIX wieku to czas słynnej belle époque, gdy życie kulturalne wielkich miast europejskich kwitło z niespotykaną intensywnością. Choć nadchodzący wiek XX i zmiany związane z przełomem budziły niepokój, na razie ludzie chcieli cieszyć się życiem, bawić, a obcowanie ze sztuką mogło być na to doskonałym sposobem. Jak pisał Artur Hutnikiewicz:

Słownik