Przeczytaj
Ethos
Etos (ethosethos) to pojęcie dosłownie oznaczające „charakter”, „obyczaj”. W nauce stosuje się je od dawna. Maria OssowskaMaria Ossowska, autorka popularnonaukowej pracy zatytułowanej Ethos rycerski i jego odmiany, wyjaśniając znaczenie terminu, zaznacza, że nie należy go kojarzyć z etykąetyką – ta wskazuje na pożądane i odrzucane sposoby postępowania, które za kryterium przyjmują dobro i zło. To także zbiór norm moralnych oraz obyczajowych, charakterystyczny dla określonej zbiorowości i przekazywany na zasadzie naśladowania. Etos nie jest tożsamy z ideałem, do którego dąży pojedynczy człowiek – stosuje się go w odniesieniu do grup społecznych (zawodowych, wiekowych, stanowych itp.), co oznacza, że głównym obszarem jego zastosowania jest socjologiasocjologia. Aby scharakteryzować etos, należy ustalić, jakie wartości są ważne dla członków tej grupy ludzi. Służy temu m.in. określenie głównych wzorów osobowych funkcjonujących w obrębie etosu. Dany wzorzec może mieć charakter temporalny, czyli zmieniający się w czasie.
Rycerz‑heros w starożytnej Grecji
Jednym ze wzorów osobowych jest rycerz‑heros. Druga część terminu wskazuje na umiejscowienie w przestrzeni i czasie tego etosu. Grecki heros jest opisywany głównie przez działanie na polu bitwy, choć obowiązują go również pewne normy podczas pokoju. Maria Ossowska wśród wielu cech etosu antycznej elity rycerskiej wskazała m.in. pochodzenie. GeneaologiaGeneaologia miała fundamentalne znaczenie. Znajomość historii rodu pozwalała identyfikować się z przodkiem i równocześnie odróżniać się od innych oraz ustalać, kogo zaliczyć do sojuszników, a kogo do wrogów.
Elitarne pochodzenie miało przejawiać się m.in. w urodzie fizycznej – wygląd przedstawicieli wyższych klas potwierdzał ich przynależność do tej grupy. Potwierdzał to nie tylko strój, ale też rysy twarzy oraz postawa. Mężczyzna należący do stanu rycerskiego musiał być przystojny, a także postawny. Okazję do wykazania się siłą dawały pojedynki (podczas turniejów lub wojny), co z kolei wskazywało na konieczność odznaczania się odwagą. Zarzut tchórzostwa był szczególnie dotkliwy i musiał zostać pomszczony. Tego wymagał obyczaj, który nakazywał też umiejętne postępowanie w czasie pokoju. Uważano, że tylko człowiek należący do wyższej sfery potrafi odpowiednio zachować się w każdej sytuacji.
Inne wersje etosu rycerskiego
Ponieważ etos nie jest taki sam „zawsze i wszędzie”, należy dostrzegać jego zmienność także w stosunku do grupy wykonującej podobne zajęcia. Przykładowo różniły się zachowania wojowników na polu bitwy w antyku, średniowieczu czy w XX w. Maria Ossowska w Ethosie rycerskim i jego odmianach wykazała, że odmienne wzorce zalecano w starożytnych Atenach oraz w antycznej Sparcie: podobieństwom towarzyszyły różnice (np. Spartanin nawet w trakcie snu musiał mieć przy sobie broń). W odpowiedni, potwierdzający przynależność stanową sposób powinien zachowywać się też rycerz chrześcijański – zwycięzca pojedynku miał pozostawać na miejscu przez pewien czas, by dać pokonanemu okazję do rewanżu. Jeszcze inne zasady obowiązują współczesnego nam żołnierza, np. obyczaj, że pojedynek może rozstrzygnąć losy bitwy, dziś nie jest respektowany.
Ethos rycerski i jego odmiany
„Cały porządek społeczny szlachty Homerowej opiera się na wzajemnym okazywaniu sobie czci”. […] Ojcowie wymagają od synów, by zawsze starali się być pierwsi. Ojciec nakazywał GlaukosowiGlaukosowi, by „przewagami się wsławił, najlepszy był zawsze ze wszystkich”.
Takie same wskazówki daje swemu synowi HektorHektor. AchillesAchilles, mając do wyboru śmierć w glorii albo życie dłuższe, lecz bez rozgłosu, wybiera pierwszą ewentualność. „[…] Szlacheckie urodzenie ma to do siebie […] że człowiek, który je ma, jest w swym postępowaniu bardziej chciwy sławy niż inni”.
Dbałość o własną cześć łączy się nieuchronnie ze szczególną czujnością na ośmieszenie. […] Samoponiżenie dla uzyskania czegoś upragnionego jest największą ofiarą, jaką sobie można wyobrazić. Dlatego PriamPriam rozbraja Achillesa, gdy przychodzi prosić o wydanie ciała Hektora. Działa tu coś, co A. KrokiewiczA. Krokiewicz nazywa prawem skruszonego serca.
Wojownika homerowego obowiązuje szczodrość. Ciężki jest zarzut chciwości i skąpstwa skierowany do AgamemnonaAgamemnona przez Achillesa, który nazywa go bezwstydnym chciwcem, węszącym chytrze za zyskiem, a później zarzuca mu, że przy podziale łupów zagarnia większą część dla siebie. […]
T. VeblenT. Veblen w swojej klasycznej pracy dotyczącej klasy próżniaczej wymienia cztery zajęcia, które nie hańbią ludzi znajdujących się na szczycie drabiny społecznej. Są to: sprawowanie rządów, ceremonii religijnych, wojowanie i sport. Należałoby do tego dodać administrowanie własnością rolną. […]
Władcy występujący w eposach homerowych są w posiadaniu gospodarstw rolnych i pastwisk, a ponadto zasilają swoje zasoby przez wyprawy łupieskie. […] Wojna, skądinąd, musi być żywiołem ludzi, którzy są tak czuli na obrazę i tak zawsze gotowi mieczem sprawiedliwość wymierzać. Walka w tej kulturze współzawodnictwa stanowi poważny rozdział w życiu ludzkim […].
Przeciwnicy w pojedynkach odnoszą się do siebie dwojako. Czasem wszystko zaczyna się od obustronnego, szczegółowego przedstawienia swojej genealogii. W czasie tej prezentacji może się okazać […] że ojcowie przeciwników wzajem się gościli. To likwiduje spór. Przeciwnicy na znak drużbydrużby zamieniają się zbrojami. […] Pełen kurtuazji jest także pojedynek między Hektorem a AjaksemAjaksem. Gdy noc zapada, Hektor proponuje przerwanie zmagań, co on tylko jako ten, który na pojedynek wezwał, uczynić może. Przeciwnicy rozstają się, wymieniwszy cenne podarunki i zapewnienie przyjaźni. Ale ten schemat zderzenia się dwóch wojowników nie jest jedyny. Bywa, że przeciwnicy obrzucają się wyzwiskami i pogróżkami. W pierwszym przypadku podnoszenie walorów wroga może mieć na celu podniesienie swoich zasług na wypadek zwycięstwa, w drugim – wymyślanie wrogowi połączone zwykle z samochwalstwem – może zmierzać do zastraszenia przeciwnika. Otwarta walka jest bardziej ceniona, niż posługiwanie się podstępem. Hektor walcząc z Ajaksem, zapowiada: „Rycerza takiego jak ty, nie ugodzę podstępnie, chyłkiem się czając”.
Ale w czasie igrzysk po śmierci PatroklesaPatroklesa OdyseuszOdyseusz znienacka podcina od tyłu kolano przeciwnika i w ten sposób powala go na ziemię, a podstęp z koniem trojańskim jest aż nadto dobrze znany. Zdzieranie zbroi z pokonanego przeciwnika jest powszechnie uprawiane […]. Najgorszą rzeczą, jaką wyrządzić można zwyciężonemu, jest rzucenie jego trupa psom czy drapieżnym ptakom, bo brak pogrzebu uniemożliwia zmarłemu przekroczenie Styksu i znalezienie spokoju w świecie zmarłych. […]
Rozejm dla zbierania trupów i urządzenia im należytego pogrzebu jest respektowany. Łamanie układów zawartych pod przysięgą natrafia na szczególne potępienie, tak jak potępia się niewydanie HelenyHeleny przez Trojan mimo zobowiązania, że się ją wyda, jeżeli MenelausMenelaus w pojedynku zwycięży ParysaParysa. Ucieczka w nocy z pola walki – tak jak proponuje Agamemnon – zostaje z oburzeniem wykluczona przez Odyseusza.
[…]Choć łuk uchodzi u Homera za broń mniej szanowną, walczy się nie tylko przy jego pomocy, ale właściwie wszystkim czym się da. DiomedesDiomedes olbrzymim kamieniem powala EneaszaEneasza. Hektor w walce czaszkę wroga rozłupuje także wielkim głazem. […] Ciekawe są argumenty, za pomocą których NestorNestor zagrzewa do boju:
Walczcie jak męże, druhowie! Niech wstyd przed innymi wam każe. Baczyć na honor! I wszyscy na swoich bliskich pomnijcie […].
Nie ma tu motywacji: za ojczyznę. To wojna kierowana prywatną potrzebą pomsty, a od chwili, gdy Trojanie nie dotrzymują układu, oburzeniem z powodu zerwania przysięgi. Uprowadzenie Heleny i wraz z nią znacznych skarbów dodatkowo spotyka się z potępieniem, bo jest przejawem niewdzięczności za udzieloną gościnę. Niewdzięczność zaś należy do tych uczuć, które najpowszechniej w różnych kulturach są potępiane. […] Niewdzięczność zasługuje na potępienie, tak jak zasługuje na nie opuszczenie druha […]. Pomsta Achillesa za zabójstwo Patroklesa będzie świadectwem jego wierności w przyjaźni.O.R. SandstromO.R. Sandstrom wyróżnia następujące reguły walki u Homera: oszczędź tego, kto się korzy i prosi o litość, szanuj posła, przestrzegaj rozejmu, zezwalaj na pogrzeb poległych i powstrzymaj się od przechwałek nad trupem.
Źródło: Maria Ossowska, Ethos rycerski i jego odmiany, Warszawa 1986, s. 25–30.
Słownik
(gr. tá ēthiká – traktat o obyczajach < ḗthos – obyczaj, charakter) – ogół norm moralnych obowiązujących w danej społeczności, moralność; nauka zajmująca się zasadami moralności, m.in. ich genezą
(łac. sosi(etas) – społeczeństwo; gr. logos – nauka) – nauka o społeczeństwie, badająca, w jaki sposób funkcjonuje społeczeństwo, na jakich zasadach wytwarzają się i zmieniają więzi między ludźmi