Przeczytaj
Impresjonizm
Kiedy wiosną 1874 r. w paryskim atelieratelier znanego fotografa Nadara zrzeszenie młodych artystów zorganizowało swoją pierwszą wystawę, nikt z jej uczestników i widzów nie przypuszczał, że staje się świadkiem prawdziwej rewolucji w sztuce. Artyści zrywali z kanonami ówczesnego malarstwa, czego sygnałem były nowy sposób tworzenia rysunku i niespotykana wcześniej kolorystyka.
Jednym z malarzy, którzy zaprezentowali wtedy swoje prace, był Claude Monet (1840–1926). Rozmyte kontury na jego szkicowo zarysowanych pejzażach utrudniały jednoznaczne rozpoznanie, oddanych na płótnie motywów. Zamierzeniem artysty nie było realistyczne odtworzenie rzeczywistości, a utrwalenie wrażenia wywołanego postrzeganiem motywu w danym oświetleniu. Na pierwszej wspólnej wystawie swoje obrazy wystawili także m.in. Camille Pissarro, Auguste Renoir, Edgar Degas i Berthe Morisot. Krytycy i publiczność przyjęli wystawę bardzo chłodno, a w jednej z recenzji sami artyści zostali pogardliwie nazwani „impresjonistami”. Wbrew intencji jej autora nie poczuli się tym jednak urażeni, przeciwnie – określenie to przejęli jako trafnie oddające istotę ich malarstwa.
Mimo iż artyści poprzedniej generacji, realiści, porzucili pracownie, aby niektóre ze swoich obrazów malować w naturze, to dopiero impresjoniści dowiedli, że tylko w naturalnym oświetleniu (fr. en plein air, dosł. na świeżym powietrzu) są w stanie oddać istotę przyrody zależną od rządzących nią warunków atmosferycznych. Starali się uchwycić ulotne i migotliwe stany natury, dlatego też ich rewolucyjność polegała nie tylko na podejmowaniu całkowicie nowych tematów, ale także na sposobie ich przedstawiania.
I to właśnie technika budziła początkowo u współczesnych największy sprzeciw. Czyste kolory nanosili drobnymi pociągnięciami pędzla, które dopiero zlewając się ze sobą, z pewnej odległości tworzyły w oku widza cały obraz. Byli jednocześnie zafascynowani japońskimi drzeworytamidrzeworytami. Odkryto je przypadkiem, bowiem początkowo trafiły one do Europy jako… papier, w który zapakowana była przybywająca z Japonii porcelana. Naśladując je, rozjaśnili swoje palety i przejęli specyficzny sposób kadrowania oparty na fragmentarycznym ujęciu otaczającego ich świata i wykorzystaniu kompozycji diagonalnych.
W tym samym stopniu co natura, impresjonistów zajmowały wynalazki wieku pary i elektryczności, dlatego swoje sztalugi rozstawiali tak na normandzkim wybrzeżu, jak i w hali dworca Saint‑Lazare oraz na paryskich ulicach i bulwarach. Interesowały ich także najnowsze zdobycze nauki. Ich studia nad światłem opierały się często na odkryciach w dziedzinie optyki i rozwijającej się wówczas fotografii.
Secesja
Kolejnym charakterystycznym dla europejskiej sztuki przełomu wieków nurtem, który opisywać należałoby raczej w kategoriach jej stylu, aniżeli kierunku, była secesjasecesja, zwana też z francuska art nouveau.
Styl ten objął wszystkie dziedziny sztuki użytkowej, przenikając również do architektury, rzeźby, a nawet malarstwa. Jego charakterystycznym elementem była płynna, falista, swobodnie wijąca się linia, podkreślająca wysmukłe proporcje przedmiotów. Główną inspiracją i źródłem motywów dla twórców secesyjnych był przede wszystkim świat roślin i zwierząt. Stylizowane motyle, ważki, ryby czy też rośliny o smukłych łodygach i rozłożystych kwiatach, takie jak irysy, maki, słoneczniki, tworzyły wyrafinowane, niesymetryczne kompozycje. Były to bardzo popularne ornamenty, które zdobiły zarówno fasady budynków, jak i dekoracje ścienne, lampy, witraże, meble, ceramikę, biżuterię czy grafikę użytkową.
Mówiąc o sztuce przełomu wieków, nie należy zapominać o twórcach plakatu, którzy podnieśli go w tym okresie do rangi równej malarstwu. Należeli do nich m.in.: czeski grafik Alfons Mucha, autor afiszy do sztuk teatralnych, a także arystokrata Henri de Toulouse‑Lautrec, w którego dziełach można odnaleźć klimat kolonii artystycznej na Montmartrze fin de siècle`u.
Symbolizm
Jednym z najważniejszych prądów obejmujących zarówno literaturę, jak i sztukę, którego korzenie tkwiły jeszcze w pierwszej połowie tego stulecia, był symbolizmsymbolizm. Jeden z poetów francuskich tego nurtu Stéphane Mallarmé powiedział: Nazwać przedmiot, to zniszczyć trzy czwarte rozkoszy poetyckiej, jaką daje powolne odgadywanie; sugerować – oto ideał
. (Cyt. za: M. Podraza‑Kwiatkowska, Symbolizm i symbolika w poezji Młodej Polski, Kraków 1975, s. 17.)
Natomiast niemiecki malarz i prekursor symbolizmu Arnold Böcklin, którego obraz Wyspa umarłych (1886) stał się jednym ze sztandarowych dzieł tego kierunku, dodawał: Jeśli poezja ma wyrażać uczucia, malarstwo musi prowokować. Obraz musi wywoływać myśl w tym, kto go ogląda, i wywrzeć na nim wrażenie, podobnie jak utwór muzyczny
.
Symbolizm był reakcją przeciwko malarstwu naśladującemu naturę (np. realizmowirealizmowi czy impresjonizmowiimpresjonizmowi). Według tej teorii dzieło nie powinno dążyć do odzwierciedlenia rzeczywistości, ale wyrażać treści duchowe. Symboliści zakładali, że choć nie są w stanie dotrzeć do istoty świata, mogą zbliżyć się do jakiejś jego cząstki. Artysta miał zatem sugerować pewne obrazy, idee, uczucia, ale ich kreacja miała odbywać się w wyobraźni samego odbiorcy. Dane dzieło mogło zatem zostać odczytane na tyle sposobów, ilu było oglądających. Właśnie wieloznaczność, operowanie trudnym do zinterpretowania znakiem jest wyróżnikiem tego nurtu, a nie określony styl malowania. Dlatego symbolizm przyjmował bardzo zróżnicowane formy artystyczne – od akademickich po abstrakcyjne.
Do najwybitniejszych przedstawicieli symbolizmu europejskiego należeli we Francji: Gustav Moreau (1826‑1898), w Niemczech wspomniany Arnold Böcklin (1827‑1901), w Austrii Gustav Klimt (1862‑1918), a w Belgii, gdzie znajdowały się jedne z najważniejszych ośrodków tego kierunku, m.in. Fernand Khnopff (1858‑1921).
Ekspresjonizm
Kolejną reakcją przeciwko impresjonistycznemuimpresjonistycznemu i naturalistycznemunaturalistycznemu ujmowaniu rzeczywistości był nurt zwany ekspresjonizmemekspresjonizmem, który narodził się w Niemczech na początku XX w. Głównym przedmiotem jego zainteresowania był świat wewnętrznych przeżyć i wyobrażeń człowieka, często zupełnie irracjonalny. Ekspresja artystycznej wizji przedstawiona poprzez intensywność i dynamikę środków wyrazu w bardzo sugestywny, wręcz agresywny sposób miała na celu wywarcie na odbiorcy silnego wrażenia.
Ekspresjoniści otworzyli przed sztuką zupełnie nowe horyzonty, w których stronę podążą potem twórcy awangardowi następnych dziesięcioleci (np. twórcy kina). Jednym z artystów działających wówczas w Berlinie, w którego twórczości odbiły się zarówno tendencje symbolistyczne, jak i ekspresjonistyczne, był Norweg Edvard Munch (1863–1944). Z pierwszym z tych nurtów wiązała go chęć oddania własnych emocji i uniwersalnych stanów ludzkiej duszy, z drugim zaś – wyrażanie ich za pośrednictwem ostrych barw. Mroczna atmosfera berlińskiej bohemybohemy (należeli do niej m.in. dramaturg August Strindberg, pisarz Stanisław Przybyszewski oraz jego żona Dagny Juel) znalazła odzwierciedlenie w takich dziełach tego malarza, jak Zazdrość (1895) czy Wampir (1893) oraz w najsłynniejszych: Madonnie (1894–1895) i Krzyku (1893).
Słownik
(fr.) – pracownia artysty (malarza, rzeźbiarza, fotografika itp.) z odpowiednim oświetleniem naturalnym i sztucznym oraz wyposażeniem zgodnym z rodzajem twórczości artystycznej
(fr. bohème – bohema) – określenie środowiska artystycznego charakteryzującego się niekonwencjonalnym stylem życia, pogardą dla obyczajowości ogółu społeczeństwa, spędzającego czas na tworzeniu sztuki oraz zabawach
technika druku wypukłego wykorzystująca rysunki naniesione na desce; także odbitka powstała w wyniku jej zastosowania
(fr. fauvisme – fowizm) – kierunek w malarstwie francuskim początku XX w., reprezentowany przez grupę artystów, do której należeli: uczniowie pracowni G. Moreau i Académie Carrière (H. Matisse, A. Marquet, H.Ch. Manguin, Ch. Camoin, J. Puy, G. Rouault), członkowie tzw. grup z Châtou (A. Derain, M. Vlaminck) i Hawru (O. Friesz, R. Dufy, G. Braque) oraz K. van Dongen, L. Valtat i M. Marinot; 1905 odbyła się słynna wystawa na Salonie Jesiennym w Paryżu, która wywołała oburzenie krytyki (określenie malarzy jako „klatka dzikich bestii” – fr. cage des fauves, dało nazwę fowizmowi). Fowizm był reakcją na impresjonizm i symbolizm; nawiązywał do twórczości V. van Gogha, P. Gauguina i P. Cezanne’a oraz sztuki ludów pierwotnych; główne cechy: ekspresja plamy barwnej, płaska kompozycja, syntetyczny rysunek często graniczący z deformacją, ostre kontrasty kolorów, traktowanych niezależnie od przedstawianych motywów; po 1907 fowizm przestał istnieć; wpłynął na kształtowanie się ekspresjonizmu
(fr. Les Nabis < hebr. nābhî’ – prorok) – francuskie ugrupowanie artystyczne działające 1888–1903 w Paryżu; jego twórcą był P. Sérusier, a członkami byli: M. Denis, E. Bernard, P. Ranson, F. Vallotton, P. Bonnard, E. Vuillard, J. Verkade, J. Rippl- Rónai, K.X. Roussel, A. Maillol i G. Lacombe; podstawą programu artystycznego nabistów była teoria neotradycjonalizmu, sformułowana przez Denisa; nabiści głosili, że w dziele sztuki rzeczywistość ulega podwójnej deformacji: subiektywnej, wyrażającej osobiste przeżycia artysty i nadającej obrazowi znaczenia symbolicznego, oraz obiektywnej, ujednolicającej poszukiwania artystyczne wszystkich przedstawicieli grupy w duchu dekoracyjnej syntezysyntezy (wszyscy interesowali się literaturą, muzyką, filozofią, religioznawstwem); sztukę nabistów charakteryzuje dbałość o wartości formalne, preferowanie kompozycji figuralnej, stłumiony koloryt i stosowanie płaskich plam barwnych, ograniczonych wyrazistym konturem; nabiści uprawiali zarówno malarstwo sztalugowe i ścienne, jak i scenografię, typografię, plakat, witraż, rzeźbę, sztukę zdobniczą; współpracowali z redakcją „La Revue Blanche”; twórczość nabistów wykazywała liczne związki z secesją i szkołą Pont‑Aven; teorie grupy oddziałały na rozwój sztuki XX w., przedłużając obecność postimpresjonizmu w malarstwie francuskim aż po lata 50. XX w.
(fr. naturalisme – naturalizm) – prąd literacki powstały w drugiej połowie XIX wieku wykorzystujący osiągnięcia nauk przyrodniczych, związany z poglądami deterministycznymi i ewolucjonistycznymi, często operujący silnymi środkami wyrazu, niestroniący od szczegółowego opisywania scen drastycznych, ukazujący ludzi jako organizmy biologiczne
(fr. pointiller – kropkować, punktować) – technika malarska polegająca na malowaniu drobnymi plamkami czystych kolorów (na podstawie encyklopedii PWN)
(fr. impressionisme < łac. impressio – odbicie, wrażenie) – kierunek w sztuce, przede wszystkim w malarstwie, rozwijający się głównie we Francji w latach 70. i 80. XIX w. Jego istotą było dążenie do stworzenia malarstwa ściśle powiązanego z naturą, będącego zapisem subiektywnych, zmysłowych doznań artysty (definicja na podstawie PWN)
(fr. réalisme – realizm) – w literaturze prąd spopularyzowany w prozie II połowy XIX wieku, dążący do jak najwierniejszego odzwierciedlenia świata znanego czytelnikowi z codzienności. Realiści opisywali wydarzenia, bohaterów i ich egzystencję w sposób reprezentatywny dla przedstawianej w utworze grupy społecznej
(fr. surréalisme) – inaczej nadrealizm; awangardowy kierunek literacko‑artystyczny, rozwijający się w latach międzywojennych głównie we Francji i stąd oddziałujący na inne kraje, także pozaeuropejskie (USA i kraje Ameryki Południowej). W dobie kryzysu cywilizacji europejskiej po I wojnie światowej wyrażał anarchistyczny bunt przeciw usankcjonowanym autorytetom nauki, formom współczesnego życia, kultury i moralności mieszczańskiej; genetycznie związany z dadaizmem; zmierzał do zrewolucjonizowania świadomości ludzkiej przez uwolnienie jej od ograniczeń i skrępowań racjonalizmu na rzecz wyobraźni; szczególną rolę w tym procesie wyznaczał sztuce jako ekspresji stanów podświadomych; nawiązywał do różnych tradycji filozoficznych, m.in. do myśli G.W.F. Hegla i H. Bergsona, a zwłaszcza do koncepcji psychoanalitycznej S. Freuda, później C.G. Junga; surrealizm wywarł wpływ nie tylko na sztukę nowoczesną i teorie estetyczne, ale także na obyczajowość i sferę kultury popularnej; surrealiści angażowali się w działalność polityczną, w latach 30. występowali przeciw tendencjom militarystycznym i faszystowskim, choć równocześnie wielu z nich popierało komunizm
(gr. sýmbolon – symbol) – wieloznaczny, postrzegany zmysłowo odpowiednik jakości niemających określenia w systemie językowym, opierający się na sugerowaniu wzruszeń i nastrojów, w przeciwieństwie do alegorii nieposiadający utrwalonego w kulturze znaczenia
(gr. sýmbolon – symbol) – prąd artystyczny kształtujący się głównie w literaturze, malarstwie i muzyce, skodyfikowany w latach 80. XIX w. we Francji. Tendencje symbolizmu były obecne przez cały XIX w., osiągając największe nasilenie ok. 1890. Symbolizm w sztukach plastycznych rozwijał się w ścisłym związku z symbolizmem literackim, wyrastając z tych samych założeń filozoficzno‑estetycznych; był reakcją przeciw realizmowi i impresjonizmowi; przywracając malarstwu rolę nośnika duchowych treści znaczył odejście od odzwierciedlania powierzchownych zjawisk ku obrazowaniu idei i wyrażaniu uczuć (definicja na podstawie PWN)
koncepcja polegająca na łączeniu w obrębie jednego dzieła sztuk opartych na różnych tworzywach, związana z romantyczną ideą stworzenia dzieła „totalnego”
(fr. sécession < łac. seccesio – odejście) – kierunek artystyczny rozwijający się ok. 1895–1905, wywodzący swą nazwę od charakterystycznego dlań oderwania się od akademickich tendencji sztuki XIX w., przejawiający się głównie w architekturze wnętrz i sztuce użytkowej oraz ornamentyce (definicja na podstawie PWN)
(fr. expressionnisme < łac.) – kierunek w sztukach plastycznych, literaturze, muzyce, teatrze i filmie, rozwijający się od ok. 1910 do początku lat 30., głównie w Niemczech i stamtąd oddziaływał na inne kraje. Odrzucał impresjonistyczne i naturalistyczne zasady ujmowania rzeczywistości, tradycyjnemu realizmowi opisowemu i psychologicznemu przeciwstawiał postulat wyrażania prawd absolutnych i uniwersalnych przez spontaniczną ewokację stanów podświadomych, wewnętrznych wizji i przeżyć, a estetyzującym i kontemplacyjnym nurtom modernizmu – ideę moralnej i społecznej powinności sztuki (definicja na podstawie PWN)