Przeczytaj

Państwa‑miasta

Sumerowie przybyli do Mezopotamii jako koczownicy, ale z czasem zaczęli prowadzić osiadły tryb życia. Nie stworzyli jednak jednolitego państwa, które obejmowałoby większą część Mezopotamii. Ich życie toczyło się we wspólnotach, nazywanych miastami‑państwami. Ukształtowały się one w IV tysiącleciu p.n.e. w południowej Mezopotamii. Było ich kilkanaście (archeologowie odkryli pozostałości 18), spośród których jednym z najlepiej zbadanych przez archeologów jest Uruk.

R1BLgXrLQjjim

Mapa przedstawia Sumer pomiędzy czwartym a trzecim tysiącleciem przed naszą erą. Zaznaczono pierwotny zasięg Sumeru, którego granice przechodziły na północy przez miasta Sippar, Akad, Babilon, a na południu graniczył z Zatoka Perską. Na mapie są także ważniejsze miasta‑państwa Sumeru. Należą do nich Sippar, Kisz, Adap, Nippur, Umma, Lagasz, Uruk, Eridu. — Sumer w IV–III tysiącleciu p.n.e. Na terenie jakich współczesnych państw istniał Sumer? czy jego położenie było korzystne? Odpowiedź uzasadnij.
Źródło: Krystian Chariza i zespół, licencja: CC BY-SA 3.0.

Niemal cała ludność takich miast‑państw zamieszkiwała kilkunastotysięczną miejscowość. Kontrolowała ona okoliczne wsie i tereny uprawne z siecią irygacyjnąsieć irygacyjnasiecią irygacyjną. Od innych ośrodków politycznych dzieliły je pustynie albo bagna. Miasto zwykle było otoczone murami; najważniejszy budynek stanowił zikkuratzikkuratzikkurat położony w centrum. Służył on nie tylko jako ośrodek kultu, ale także jako spichlerz i skarbiec. Przypuszcza się, że początkowo takimi wspólnotami kierowali kapłani, nadzorujący również przebieg prac irygacyjnych (było to wielkie przedsięwzięcie logistyczno‑budowlane, które musiało, jak wierzono, uzyskać przychylność bogów). Z czasem, w następstwie prowadzonych wojen, które wymagały podporządkowania naczelnemu wodzowi, władzę przejmowały jednostki. Królowie dążyli do ugruntowania władzy w obrębie jednego rodu lub dynastii. Ludność, która podlegała władcom, była zróżnicowana, większość stanowili wolni mieszkańcy (na szczycie z elitami pałacową i świątynną), przy czym wielu z nich zajmowało się zajęciami pozarolniczymi (kupiectwo, rzemiosło). Ludność zależna i niewolnicy pracowała w majątkach właścicieli ziemskich.

RjmRegs1rwzE4

Ilustracja przedstawia zikkurat, monumentalną świątynie z czerwonej cegły o zmniejszających się schodkowo kolejnych tarasach. Na szczyt świątyni prowadzą szerokie schody usytuowane od frontu i po obu stronach. — Częściowo zrekonstruowany zikkurat w Ur (dziś Tall al‑Mukajjar w Iraku). Na drugim zdjęciu komputerowa rekonstrukcja całej budowli. Ten akurat pochodził z ok. 2100 r. p.n.e., podobne, lecz mniej monumentalne budowle wznosili wcześniej Sumerowie. Na szczycie znajdowała się świątynia, do której urządzano procesje. Jeśli wieża Babel, która pojawia się w Biblii, była historyczną budowlą, musiała być właśnie zikkuratem wybudowanym w czasach słynnego Nabuchodonozora II (VI w. p.n.e.) (tzw. zikkurat Etemenanki).
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

RyvE34b9eWHWO

Ilustracja przedstawia grafikę komputerową zikkuratu z poprzedniej ilustracji. Zikkurat, czyli monumentalna świątynia z czerwonej cegły o zmniejszających się schodkowo kolejnych tarasach. Na szczyt świątyni prowadzą szerokie schody usytuowane od frontu i po obu stronach. NA szczycie znajduje się punk centralny świątyni. — Komputerowa rekonstrukcja zikkuratu w Ur.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Pismo

Jednym z najbardziej przełomowych wynalazków Sumerów było pismo. Znaki zapisywano przy użyciu trzciny na miękkich glinianych tabliczkach. Po zapisaniu tabliczki były wypalane w piecach albo suszone na słońcu. Setki tysięcy takich glinianych tabliczek i ich kawałków zachowało się do naszych czasów.

R57JK1hVTesCy

Ilustracja przedstawia rewers i awers glinianej tabliczki pokrytej symbolami, znakami graficznymi, liniami i rysunkami wydrapanymi na tabliczce. — Tzw. tabliczka z Kisz, jeden z najstarszych (według niektórych najstarszy) zachowanych przykładów pisma używanego przez Sumerów. Pochodzi z ok. 3500 r. p.n.e. Z jakim innym starożytnym pismem kojarzy Ci się pismo sumeryjskie?
Źródło: José-Manuel Benito, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Jak wynika z fragmentu poematu epickiego Enmerkar i pan Aratty (XXI w. p.n.e.), wynalazek pisma przypisywano legendarnemu Enmerkarowi, drugiemu królowi Uruku, możliwe więc, że to w tym mieście użyto go po raz pierwszy w historii.

Enmerkar i pan Aratty
Posłaniec miał język ciężki, nie był w stanie powtórzyć przesłania. Ponieważ posłaniec miał język ciężki i nie był w stanie powtórzyć przesłania, pan Kullab [Uruk] ugniótł glinę i odcisnął w niej słowa niczym na tabliczce. Wcześniej nikt nie odcisnął słów na glinie. Kiedy słońce rozbłysło, okazało się oczywiste: słowa, które pan Kullab [Uruk] odcisnął na tabliczce, stały się widoczne.
A Źródło: Enmerkar i pan Aratty, [w:] Maria Luisa Uberti, Wprowadzenie do historii starożytnego Bliskiego Wschodu, tłum. A. Mrozek, Warszawa 2010, s. 43.

Rka4PNDcbQFB71

Ilustracja przedstawia fragment obłupanej tablicy pokrytej drobnymi rzędami szlaczków, przypominających drobne nacięcia w różne strony. — Tabliczka mówiąca o potopie, fragment *Eposu o Gilgameszu*. Została odczytana w 1872 r. Uczony, który tego dokonał, George Smith, był tak podekscytowany odkryciem, że zaczął biegać po pracowni Muzeum Brytyjskiego, budząc zdumienie innych pracowników. Jak myślisz, dlaczego to dokonanie tak go ucieszyło?
Źródło: Mike Peel, British Museum/Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

Czytamy, że Enmerkar wynalazł pismo, ponieważ mowa nie była doskonałym przekaźnikiem informacji. Najstarsze tabliczki wskazują, że początkowo pismo było używane do celów administracyjnych: dzięki niemu zapisywano ilość zwierząt w stadach, bogactw i innych dóbr w magazynach. Dopiero z czasem zaczęło być używane do wyrażania bardziej abstrakcyjnych pojęć i tworzenia dzieł literackich. Umożliwiła to ewolucja pisma, która wyglądała w skrócie następująco: najpierw zapisywano proste znaki, tzw. piktogramypiktogrampiktogramy, na określenie jakiegoś dobra, np. rysowano kozę; później te znaki zyskiwały szersze znaczenie, np. narysowana noga nie oznaczała tylko kończyny, ale także to, co można było nią robić, a więc takie słowa jak „biec”, „kopać”, „stać”. W końcu znaki zostały przypisane do dźwięków mowy, lecz nie głosek (jak w naszym piśmie), ale sylab. W ostatniej fazie rozwoju pisma znaki odpowiadające dźwiękom mowy były łączone w słowa, a piktogramy zostały zamienione na kreski albo kliny. To właśnie od kresek dzieło Sumerów zyskało słynną nazwę pisma klinowego. Składało się na nie kilkaset znaków. Opanowanie sztuki pisania wymagało wielu lat praktyki. Na jednej z tabliczek z III tysiąclecia p.n.e. znajdujemy zdanie: Wśród rzemieślników całego rodu ludzkiego nie masz zawodu równie trudnego jak sztuka pisania.

RYuc6o8o8LxuA

Ilustracja przedstawia siedem stadiów rozwoju wyrazu "głowa" . Patrząc od lewej strony pierwsze przedstawienia to symbole obrazkowe, przedstawiające schematyczny rysunek głowy. Trzecie stadium to znak graficzny przypominający strzałkę w lewą stronę. Kolejne fazy od czwartej do siódmej, to abstrakcyjne znaczki, złożone z elementów o kształtach przypominjących gwoździki z trójkątnym łepkiem ułożonych w pionie i poziomie. — Ilustracja przedstawia ewolucję słowa „głowa” między 3000 a 1000 r. p.n.e. Dobrze widać ewolucję od pisma piktograficznego (obrazkowego) do klinowego.
Źródło: Dbachmann, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Tabliczka z III tys. p.n.e. zapisana językiem sumeryjskim. Wgląd w życie sumeryjskiej szkoły
Ten, który był odpowiedzialny za [-] [rzekł] „Dlaczego bez mojego zezwolenia rozmawiałeś?”, wychłostał mnie.
Ten, który był odpowiedzialny za [-] [rzekł] „Dlaczego bez mojego zezwolenia podniosłeś głowę?”, wychłostał mnie.
Ten, który był odpowiedzialny za rysunek [rzekł] „Dlaczego bez mojego zezwolenia wstałeś?”, wychłostał mnie.
Ten, który był odpowiedzialny za bramę [rzekł] „Dlaczego bez mojego zezwolenia wychodziłeś?”, wychłostał mnie.
Ten, który był odpowiedzialny za [-] [rzekł] „Dlaczego bez mojego zezwolenia wziąłeś [-]?”, wychłostał mnie.
Ten, który był odpowiedzialny za sumeryjski [rzekł] „Mówiłeś [-]”, wychłostał mnie.
Mój nauczyciel [rzekł] „Twoja ręka nie jest dobra”, wychłostał mnie.
Indeks dolny Jak myślisz, dlaczego uczeń został zobligowany do napisania poniższych słów? Co oznacza to, że ręka ucznia nie jest dobra?. Znak [-] wskazuje, że w tym miejscu tabliczka jest uszkodzona i nie ma możliwości odczytania tekstu. Indeks dolny koniec
B Źródło: Tabliczka z III tys. p.n.e. zapisana językiem sumeryjskim. Wgląd w życie sumeryjskiej szkoły, [w:] G. Chomicki, S. Sprawski, Starożytność. Teksty źródłowe, komentarze i zagadnienia do historii w szkole średniej, Kraków 1999, s. 41.

Inne przełomowe wynalazki

RTsDaTit2wGu51

Zdjęcie przedstawia koło garncarskie stojące w izbie pomiędzy dwoma drewnianymi ławkami. Na ścianach półki z glinianymi talerzami. Na kole gliniany dzbanek. Ilustracja przedstawia kolaż pięciu zdjęć, dwóch na górze, trzech na dole. Pierwsze zdjęcie na górze po lewej przedstawia noże i narzędzia z brązu. Drugie zdjęcie na górze po lewej przedstawia fragment mozaiki z przedstawieniem wozu konnego na drewnianych kołach, z woźnicą. Pierwsze zdjęcie od lewej na dole to zdobiony, gliniany dzban. Drugie zdjęcie od lewej na dole to szklana waza. Trzecie zdjęcie od lewej na dole przedstawia koło z wpisanymi w nie znaczkami, cyframi i diagramami. 1. Brąz Brąz został wynaleziony ok. 4000 r. p.n.e. Był to nowy metal stanowiący stop miedzi (90%) i cyny (10%). Odkrycie to było na tyle przełomowe, że historycy mówią o epoce brązu, która nastąpiła po epoce kamienia. Narzędzia z brązu miały tę przewagę nad narzędziami z kamienia, że można je było formować w dowolny sposób, a były podobnie twarde i trwałe jak kamienne. Jako że cyna była trudno dostępna w Mezopotamii, z brązu w pierwszej kolejności wytwarzano broń i luksusowe ozdoby., 2. Wóz Sumerowie jako pierwsi użyli kół w wozie, co stanowiło rewolucję w transporcie: dzięki wozom można było więcej i szybciej przewozić. Na początku do wozów zaprzęgano woły, później także osły, aż wreszcie konie. Wozy ciągnięte przez konie stały się przyczynkiem do wielkiej zmiany w sposobie walki: z takich wozów powstały bojowe rydwany (wojownik stał na wozie i strzelał z łuku lub rzucał włócznią)., 3. Garncarstwo Koło garncarskie przyczyniło się do znacznie szybszego wytwarzania naczyń z gliny.
opis alternatywny^{lic. edukacyjna, garncarnia.pl}
Koło garncarskie - widok współczesny., 4. Szkło Sumerowie prawdopodobnie jako pierwsi zaczęli produkować szkło. Najstarsze ślady wytopu szkła pochodzą z ok. 3600 r. p.n.e., 5. Kalendarz, osiągnięcia w matematyce Sumerowie podzieli rok na 12 miesięcy (rok miał 354 dni), używali systemu dziesiętnego i sześćdziesiątkowego: godzinę dzielili na 60 minut, a koło na 360 stopni.

Źródła ilustracji: wikipedia.org, architecturaldigest.com, godinez.us, lessing-photo.com.

Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

R1DHBJFo75zeW

Ilustracja przedstawia skrzynię zdobioną mozaikami. Na ciemnym tle znajduje się rysunek dwóch mężczyzn zasiadających na wozie bojowym zaprzęgniętym w cztery konie. — Wóz bojowy ze Sztandaru z Ur. W rzeczywistości jest to drewniana skrzynia o wymiarach 20 × 50 cm z III tysiąclecia p.n.e. Pokryta jest z każdej strony mozaikami. Z jednej strony zostało ukazane życie Sumerów w czasie pokoju (na zdjęciu), z drugiej – w czasie wojny. Jeden z najsłynniejszych zabytków sztuki sumeryjskiej. Obecnie znajduje się w Muzeum Brytyjskim w Londynie. Zwróć uwagę, że niektóre postaci są większe od innych. Świadczy to o ich wyższym statusie społecznym.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

R11in4WO9pU3s

Zdjęcie przedstawia figurkę byka stojącego profilem z uniesioną głową i długim, zwisającym ogonem. — Przykład sztuki sumeryjskiej. Byk z brązu ze świątyni Tell al‑Ubaid (ok. 2500 r. p.n.e.). Obecnie w Muzeum Brytyjskim w Londynie. Byk był częstym przedstawieniem w sztuce sumeryjskiej. Dlaczego?
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

R1cM2tJ07POOq

Zdjęcie przedstawia złoty hełm z lekko zaokrągloną górą, na której widoczny jest wzorek imitujący włosy. Po bokach otwory wraz z elementem mającym przypominać małżowinę uszną. Całość zdobiona. — Hełm Meskalamduga, sumeryjskiego władcy Ur z ok. 2500 r. p.n.e. Wykonany ze złota. Przyjrzyj się detalom: hełm ma formę peruki. Na zdjęciu kopia z Muzeum Brytyjskiego w Londynie. Oryginał znajduje się w Muzeum w Bagdadzie. Jak myślisz, jakie było przeznaczenie takiego hełmu?
Źródło: Akieboy, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.0.

Słownik

Enlil

najwyższy bóg panteonu sumeryjskiego, panujący nad ziemią, powietrzem i wiatrami; twórca człowieka

Isztar

bogini wojny i miłości; Sumerowie nazywali ją Inanna

piktogram

znak pisma obrazkowego

sieć irygacyjna

system nawadniania pól; w Mezopotamii polegał na budowie kanałów doprowadzających wodę na obszary uprawne; rozbudowa kanałów, która wymagała wielkiego nakładu pracy (organizowała ją świątynia i pałac), prowadziła do uzyskania nadwyżek żywności; pozwoliły one na powstanie dużych skupisk ludzi (tj. miast), które było czym wykarmić, a także na podział pracy: żywności było na tyle dużo, że nie wszyscy musieli zajmować się rolnictwem, mogli więc skierować swoje wysiłki na rzemiosło, handel i inne zajęcia

zikkurat

monumentalna budowla sakralna charakterystyczna dla Mezopotamii

Słowa kluczowe

Sumer, Sumerowie, Mezopotamia, brąz, pismo klinowe, Uruk, Epos o Gilgameszu, zikkurat

Bibliografia

Gawlikowska K., Sztuka Mezopotamii, Warszawa 1975.

Jaczynowska M., Musiał D., Stępień M., Historia starożytna, Warszawa 2008.

Roux G., Mezopotamia, tłum. B. Kozłowska, J. Kozłowska, Warszawa 2008.

Uberti M.L., Wprowadzenie do historii starożytnego Bliskiego Wschodu, tłum. A. Mrozek, Warszawa 2010.

Ziółkowski A., Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 2009.

Wprowadzenie

Film edukacyjny