Filozofia

Filozofia praktykowana od schyłku XV do końca XVI w. nie wyróżniała się nowatorstwem. Dominowała w niej fascynacja poglądami filozofów antycznych. Na nowo poznawano, interpretowano i przeżywano poglądy Platona, Pitagorasa i Arystotelesa. Działo się to przy bardzo stanowczej negacji średniowiecznej scholastyki, opierającej się głównie na teologii. Niektórzy myśliciele dążyli do bardziej rozumowego ujmowania świata, inni bardziej opierali się na zmysłowym doświadczeniu. Jednak renesans nie stworzył żadnego systemu filozoficznego, który byłby racjonalistyczny lub empiryczny.

R1ENdMHpec3CA1

Ilustracja przedstawia portret młodego mężczyzny z krótkim wąsem. Jego włosy sięgają uszu. Ubrany w jasną koszulę. Jego wzrok utkwiony poza kadr.

Oryginalnym wkładem myślicieli renesansowych dla rozwoju filozofii było zapoczątkowanie dwóch kierunków – filozofii przyrody i humanistycznemu sceptycyzmowi. Za reprezentatywnego przedstawiciela pierwszego z nich jest uważany Giordano Bruno. Bruno jednak nie stworzył zamkniętego i kompletnego systemu filozoficznego, a w jego poglądach krzyżowały się pierwiastki racjonalne z silnymi wpływami platońskiego idealizmu. Najwybitniejszym przedstawicielem humanistycznego sceptycyzmu był Michel Montaigne (1533‑1592), autor poczytnego dzieła pod tytułem Próby.

Geografia i astronomia

Działalność XVI‑wiecznych artystów i myślicieli ułatwiał mecenat, który rozwijał się z przekonania, że z opieki nad nauką i sztuką spływa splendor na samego mecenasa. We Włoszech najznamienitszymi mecenasami bywali papieże, kardynałowie i książęta. Do najsłynniejszych należeli florenccy Medyceusze. Dzięki nim powstał uniwersytet w Pizie i towarzystwa naukowe. W pozostałych krajach europejskich największymi mecenasami byli ich władcy. Mecenat znacznie poprawił sytuację ludzi nauki, a wiedza i zdolności zaczęły stanowić trzeci obok urodzenia i majątku sposób na wybicie się w świecie.

ROYWkgBI0vHEx1

Ilustracja przedstawia heliocentryczny wszechświat. To niczym mapa wszechświata. W samym centrum słońce. Wokół niego planeta Ziemia i oświetlone jej różne strony. Wokół pierścienie wskazujące na inne istotne dane.

Bujny rozwój nauki w epoce odrodzenia największe sukcesy przyniósł w dziedzinie nauk przyrodniczych, a zwłaszcza astronomii i geografii. Potężny impuls do rozwoju nauk przyrodniczych stanowiły morskie wyprawy odkrywcze. Najbardziej doniosłe w skutkach były ekspedycje Krzysztofa Kolumba (1451–1506), który ufając starożytnym i średniowiecznym głosicielom kulistego kształtu Ziemi, udał się w podróż dookoła świata w poszukiwaniu drogi do Indii. Okazało się jednak, że znane mu obliczenia obwodu Ziemi były dramatycznie zaniżone. Dodatkowo Kolumb sam jeszcze bardziej je zaniżył, aby zwiększyć szansę na sfinansowanie swojej wyprawy, co omal nie doprowadziło do zagłady całej ekspedycji. Ostatecznych dowodów potwierdzających pogląd o kulistym kształcie Ziemi dostarczyła wyprawa innego odkrywcy – Ferdynanda Magellana.

Wyprawy Kolumba i jego następców przyczyniły się do znacznego przyrostu wiedzy geograficznej i stały się bodźcem do dalszych badań z zakresu astronomii. Sprawcą prawdziwego przewrotu umysłowego w tej dziedzinie był wykształcony na uniwersytetach w Krakowie i Włoszech Polak – Mikołaj KopernikMikołaj KopernikMikołaj Kopernik, który obalił Ptolemeuszowy geocentrycznygeocentryzmgeocentryczny pogląd na budowę świata i przedstawił model heliocentrycznyheliocentryzmheliocentryczny, w którym wszystkie planety, łącznie z Ziemią, krążą wokół Słońca. Swoje tezy przedstawił w dziele, które ukazało się w roku 1543 – De revolutionibus orbium coelestium (O obrotach sfer niebieskich). Zawarte w nim poglądy zostały zgodnie potępione przez wszystkich ówczesnych przywódców duchowych: Lutra, Melanchtona, Kalwina, a w 1616 r. dzieło Kopernika trafiło na katolicki Indeks ksiąg zakazanych.

RDdD27QWsP4L71

Płaskorzeźba przedstawia salę sądową i proces. Znajduje się tu piedestał i mężczyzna w pozycji stojącej, czytający wyrok. Przed nim oskarżony w otoczeniu ochroniarzy.

Poglądy Kopernika z entuzjazmem zaakceptował i głosił Giordano Bruno (1548–1600). Wkrótce został uwięziony i oddany w ręce Świętej Inkwizycji, a po ośmiu latach skazany na śmierć i spalony na stosie. Do dzisiaj jest symbolem męczeństwa za wolność myślenia, choć trzeba przyznać, że do skazania przyczyniły się nie tylko jego radykalne poglądy, ale również wyjątkowo konfliktowy charakter, który przysporzył mu wielu wrogów. Hipotezę Mikołaja Kopernika naukowo potwierdził i uzupełnił Johannes KeplerJohannes KeplerJohannes Kepler (1571–1630). Jego zasługą było odkrycie, że planety poruszają się dookoła Słońca po orbitach o kształcie eliptycznym, a nie kolistym, jak sądził Kopernik. Teorię Kopernika uznawał również Galileusz, przez co stawał przed trybunałem świętej inkwizycji, który zmusił go do odwołania swoich poglądów. Według późniejszej tradycji miał wówczas powiedzieć słowa: a jednak się kręci.

Johannes Kepler

(1571–1630) wybitny niemiecki astronom i matematyk. W 1600 r. udał się do Pragi i został asystentem Tychona Brahego, a w latach 1601–1612 jego następcą na stanowisku cesarskiego matematyka. Kontynuując badania Brahego, sformułował prawa ruchu planet, nazywane od jego nazwiska prawami Keplera, oraz opracował tablice ruchu planet. Ponadto wynalazł tzw. lunetę keplerowską, zbudowaną z dwóch soczewek skupiających.

R1W2CXXy1wN3s

Mężczyzna w starszym wieku. Twarz spowija gęsta kozia bródka i sterczący wąs. Jego oczy skupione są na odbiorcy dzieła. Ubrany na czarno, na szyi biały, sterczący kołnierz . W dłoni trzyma przybory matematyczne.

Entuzjazm tych wybitnych umysłów nie może jednak przesłaniać faktu, że poglądy Kopernika z trudem torowały sobie drogę, a przez cały wiek XVI powszechnie utrzymywała się teoria geocentryczna Ptolemeusza.

Nauki przyrodnicze i medycyna

Na rozwój nauk przyrodniczych ogromny wpływ miał postęp techniczny, zwłaszcza w hutnictwie. Na tym etapie rozwoju to raczej nauka czerpała z doświadczeń ówczesnych górników i hutników, a nie odwrotnie. Dzięki postępowi w tych dziedzinach stopniowo pogłębiała się wiedza z zakresu mechaniki, hydrauliki oraz chemii i geologii. Obok nich intensywnie rozwijała się biologia i medycyna.

R1JL3nygWceaR1

Ilustracja przedstawia scenę na plaży. Tłum ludzi zebrał się by podziwiać żaglowozy. To spory wóz na czterech kółkach. Posiada dwa maszty, Jeden większy, drugi mniejszy do sterowania. W tle zatoka, lekko wzburzona tafla wody ze statkami.

Wśród fizyków wyróżniał się Holender Simon Stevin – wybitny inżynier i wykładowca matematyki w Lejdzie. Poczesne miejsce w historii nauki zapewniło mu dzieło Trzy księgi o mechanice, w których zawarł m.in. rozważania o równowadze na dźwigni i na równi pochyłej. Z kolei wśród współczesnych sławę zapewniły mu praktyczne wynalazki: udoskonalone koło wodne, aparaty mechaniczne do użytku domowego, wóz wyposażony w żagle i poruszający się po plaży.

W XVI w. dużym zainteresowaniem cieszyła się alchemiaalchemiaalchemia. Renesansowi alchemicy zarzucili badania nad kamieniem filozoficznym i technologią przekształcania zwykłych metali w złoto, a zajęli się poszukiwaniami eliksiru życia. Jednak za prawdziwy wstęp do chemii można uznać dopiero prace Agricoli i Paracelsusa.

Georgius Agricola

(1494–1555) niemiecki humanista i uczony, nazywany bywa ojcem geologii. Choć z zawodu był lekarzem, zajmował się zgłębianiem zagadnień z zakresu górnictwa, mineralogii i metalurgii.

R6G7sY36Sv9hG

Ilustracja przedstawia mężczyznę w kapeluszu na bok. Ma ciemne brwi, bujny zarost i długie wąsy. Z pod ubrania wystaje jasny kołnierzyk, kamizelka zapinana na małe guziki oraz palto z kołnierzem i bufiastymi rękawami.

Agricola na podstawie studiów i samodzielnych badań geologicznych napisał kilka przełomowych prac, m.in. Górnik, czyli o rudach (Bermannus sive de re metallica) oraz Metalurgia (De re metallica), w których omówił powstawanie i właściwości rud.

Wiek XVI to również okres znacznego postępu w medycynie. Największe zmiany dokonały się w dziedzinie anatomii, a to za sprawą Andreasa Vesaliusa, autora dzieła Siedem ksiąg o budowie ciała ludzkiego. Vesalius obalił wiele obowiązujących wcześniej błędnych poglądów, a było to możliwe dzięki przeprowadzeniu licznych sekcji zwłok, które stały się podstawowym źródłem jego wiedzy.

RYv71DcsYLjan1

Ilustracja przedstawia portret grubszego mężczyzny o włosach do ramion .Ma dość szeroki i zadarty nos. Głowę zdobi kapelusz z pierzastym elementem. Reszta ubioru wykończona dość prosto. W dłoniach trzyma książkę. Jego przedstawienie wykonane jest w dekoracyjnej ramie.

Wśród lekarzy największą sławę zdobyli Ambroise Paré i Bombastus von Hohenheim, znany jako ParacelsusParacelsusParacelsus. Ambroise Paré uchodzi za największego chirurga odrodzenia. Sławę przyniosło mu wypracowanie metod leczenia ran postrzałowych, które opisał w obszernej pracy o chirurgii.

Paracelsus

(1493–1451) urodził się w Szwajcarii. Był lekarzem i alchemikiem. Studiował w Wiedniu i Ferrarze, gdzie w 1515 r. uzyskał tytuł doktora medycyny. W latach 1527–1528 pracował jako lekarz miejski i wykładowca na uniwersytecie w Bazylei. W związku z oskarżeniem o szarlatanerię wyjechał z miasta i rozpoczął burzliwe życie wędrownego lekarza; dzięki licznym podróżom zdobył ogromne doświadczenie medyczne.

RqvSDjXdcSzCd

Obraz przedstawia starszego mężczyznę. Ma łysinę na głowie. Po bokach strzępki włosów. Jego oczy są asymetryczne. Ubrany w skromne ubranie. Pod szyją okrągły żabot. W dłoniach trzyma rękojeść miecza.

Niezwykle ciekawą postacią był Paracelsus. Zwykle odżegnywał się od wiedzy akademickiej, a w swojej praktyce lekarskiej odwoływał się do wiedzy ludowej oraz bogatego doświadczenia własnego i wielu innych lekarzy, których poznał podczas wojaży po całej Europie. Był jednym z pierwszych, którzy swoje metody lecznicze w dużym stopniu opierali na skromnej jeszcze wiedzy chemicznej. Uchodzi za twórcę jatrochemiijatrochemiajatrochemii – nurtu alchemii, według którego głównym zadaniem alchemii jest odkrywanie nowych leków.

Myśl polityczna

Odrodzeniowa myśl rozwijała się w ścisłym związku z historiografią. Ówcześni pisarze, opierając się na starożytnych wzorach, przede wszystkim na Platonie, próbowali opisać i zdefiniować idealne państwo lub idealnego władcę. Największy wpływ na rozwój XVI‑wiecznej historiografii w wywarli Włoch , Anglik Tomasz MorusMorusTomasz Morus i Francuz Jean BodinBodinJean Bodin.

RLWjsq3W2aoor1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę w niszy elewacji budynku. To pomnik stojące we Francji. Poniżej napis Niccolo Machiavelli. Postać lewą dłonią podtrzymuje podbródek. Prawa ręka spoczywa na księdze opartej na niskiej konsoli z herbami. Ubrany w długą szatę do ziemii.

Niccolò Machiavelli zetknął się z praktyczną polityką, pełniąc obowiązki sekretarza florenckiej Rady Dziesięciu, a następnie działając na dworze kardynała Cesarego Borgii. Dzieła historyczne zaczął pisać, gdy wskutek niepowodzeń politycznych został wygnany z ojczyzny. Pierwszym były Rozprawy o pierwszej dekadzie Tytusa Liwiusza, następne dwa to Sztuka wojenna i Historie florenckie. Największą sławę u potomnych przyniosło mu jednak dzieło Il Principe (Władca lub Książę) – jeden z największych, a jednocześnie najbardziej kontrowersyjnych traktatów w historii. Przesiąknięty wizją utworzenia państwa włoskiego Machiavelli zaprezentował metody sprawowania władzy bez reszty podporządkowane realizacji zamierzonych celów politycznych. Przedstawił władcę, którego największą zaletą jest skuteczność. Dla jej zapewnienia może on się czuć zwolniony z obowiązku respektowania nakazów zwykłej ludzkiej moralności. Skuteczny władca w imię racji stanu powinien postępować zgodnie z zasadą „cel uświęca środki”.

RqHSIAJB5SGtH1

Ilustracja przedstawia mapę utopii. W centralnym miejscu zbiór budynków otoczonych murami i wodą. Na pierwszym planie ludzie rozmawiający ze sobą i gestykulując wskazują na zabudowania. Wokół pływają drewniane statki.

Tomasz Morus był znanym humanistą angielskim, któremu Henryk VIII najpierw powierzył stanowisko kanclerza, a którego następnie kazał ściąć za odmowę uznania go za głowę Kościoła anglikańskiego. Dziełem Morusa, które rozsławiło jego imię była Książka zaiste złota i niemniej pożyteczna jak przyjemna, o najlepszym ustroju państwa i nieznanej dotąd wyspie Utopii. Przedstawił w niej dzieje i ustrój idealnego państwa i społeczeństwa, czyli nieosiągalnego modelu politycznego. Wykreowane przez Morusa państwo było silne, scentralizowane i zarządzane w sposób racjonalny. Jego dzieło dało początek nowemu prądowi umysłowemu oraz gatunkowi literackiemu – utopii.

Jean Bodin należy do grona najwybitniejszych teoretyków absolutyzmu. Swoje poglądy przedstawił w dziele Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej, w którym przekonywał, że monarcha powinien mieć olbrzymi zakres nieskrępowanej decyzji, a jednocześnie sam powinien być wolny od posłuszeństwa prawu. Bodin był również autorem dzieła Metody historii, w którym zalecał stosowanie metody historycznej w prawoznawstwie, które połączył z filozofią historii i oparł na szerokich studiach historyczno‑porównawczych.

Morus

(1478–1535) angielski myśliciel, pisarz i polityk. Morus był prawnikiem. Należał do najbliższych współpracowników króla angielskiego Henryka VIII. Doszedł do stanowiska lorda kanclerza Anglii. Jego świetna kariera zakończyła się jednak tragicznie: popadł w konflikt z królem i zginął na szafocie. Kościół katolicki czci go jako męczennika za wiarę.

ROBsMSyNOIfFn

lustracja przedstawia mężczyznę w czarnym kapeluszu, wykonanym z tkaniny. Odziany jest w brązowo‑rdzawy płaszcz, wykończony futrem. Na palu wskazującym lewej ręki ma pierścień. Na szyi obszerna złota kolia z literkami S, zakończona pięciobocznym medalionem.

Bodin

(1530–1596) był francuskim prawnikiem, filozofem i politykiem. Do historii przeszedł jako twórca ideologii francuskiego absolutyzmu, którą przedstawił w dziele Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej. Sprecyzował w nim pojęcie suwerenności jako absolutnej, nieograniczonej i niepodzielnej władzy państwa, którą ogranicza tylko wymóg zgodności z prawem boskim i prawem natury, a która najpełniej jest realizowana przez monarchię absolutną.

R1AncAKi9hkSJ

Ilustracja przedstawia mężczyznę o długim, zadartym nosie. Wzrok ma głęboki, utkwiony w przestrzeń. Na czole zakola, włosy zaczesane do tyłu. Ubrany w marynarkę z bufiastym rękawem. Na szyi biały kołnierz. Jego przedstawienie uwiecznione jest w zdobionej owocami ramie.

Słownik

Słowa kluczowe

heliocentryzm, nauka, filozofia, Tomasz Morus, Johannes Kepler, Mikołaj Kopernik

Bibliografia

N. Machiavelli, Książę, tłum. W. Rzymowski, Wrocław–Warszawa–Kraków 1968.

T. More, Utopia, tłum. K. Abgarowicz, Warszawa 1954.

J. Bodin, Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej, tłum. R. Bierzanek, Z. Izdebski, J. Wróblewski, Warszawa 1958.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.