Sen jako motyw kultury

Sen należy do ważnych motywów istniejących w kulturze już od antyku. O jego znaczeniu decyduje m.in. fakt, że może być przedstawiany w bardzo różnych kontekstach. Zajmowali się nim m.in. teologowie, twórcy systemów filozoficznych, medycy, artyści.

Już w starożytności wyraźnie odróżniano czynność spania od śnienia. Stosowano przy tym terminy, które wskazywały np. na właściwości obu procesów. Najczęściej używanym pojęciem było łacińskie słowo somnus, które miało szeroki zakres, bo dotyczyło zarówno spania, jak i marzeń sennych, ale korzystano też z innych określeń: sopor, somnium czy visio.

Odmienność terminologiczna wynikała m.in. z istnienia kilku źródeł wiedzy na temat snów. Jednym z nich były naukowe badania wchodzące w zakres onirologiionirologiaonirologii, mające korzenie w starożytności. Inną perspektywę dawały popularne wierzenia wywodzące się z przesądów i magii, a realizowane w postaci senników.

Wśród najważniejszych zagadnień podejmowanych przez reprezentantów obu nurtów było wyjaśnienie, czy to, co się śni człowiekowi, jest efektem działania Boga, czy sił piekielnych, a tym samym – ustalenie wiarygodności snów. Odwoływano się przy tym m.in. do Biblii, gdzie motyw śnienia występuje wielokrotnie. W Piśmie Świętym sen jest ważnym sposobem kontaktu Boga z człowiekiem, np. Józef otrzymał w ten sposób nakaz ucieczki do Egiptu wraz z Maryją i Jezusem. Bardzo doceniano w Biblii umiejętność wyjaśniania symbolicznych snów – dzięki niej starotestamentowy Józef został uwolniony z więzienia i zdobył wysokie stanowisko na dworze faraona.

Klasyfikowanie snów w zależności od tego, czy mają pochodzenie niebiańskie, czy piekielne, stało się przedmiotem zainteresowania wielu filozofów i teologów.

Sen w filozofii barokowej

Problem rozróżniania snów zesłanych przez Boga i tych wynikających z działania demonów był podejmowany również w baroku. Jednak w tej epoce po motyw marzeń sennych zazwyczaj sięgano w innym celu, wynikającym z widocznego w epoce kryzysu zaufania w możliwości epistemologiczneepistemologiczneepistemologiczne rozumu i zmysłów. Renesansowi humaniści zakładali, że umysł, opierając się na przesłankach przekazywanych przez zmysły, jest w stanie rozpoznać rzeczywistość. W baroku powróciło pytanie, z którym mierzono się już w antyku: czy człowiek może stwierdzić coś pewnego na temat świata? A także: czy jest jakikolwiek dowód na to, że świat naprawdę istnieje? Przekonanie o tym, że wiedza zbudowana na logicznym myśleniu ma wartość, zostało naruszone, a zastąpiła je idea iluzoryczności bytu. Nie przypadkiem na ten okres przypada popularność porównywania świata i życia do teatru, żeglugi po morzu, bańki mydlanej czy snu.

Problem ten podjął m.in. XVII‑wieczny filozof Kartezjusz (1596–1650), autor zdania: Myślę, więc jestem. Zastanawiając się nad kwestią możliwości odróżnienia jawy od snu, zadał pytanie:

Jeszcze bardziej sceptycznie o możliwości rozstrzygnięcia dylematu, czy świat poznawany za pomocą zmysłów jest rzeczywisty, wyrażał się francuski filozof i matematyk Blaise Pascal (1623–1662). Uczony wątpił w to, że uda się znaleźć jednoznaczne dowody na realność otaczającej ludzi rzeczywistości.

Sen w literaturze barokowej

Przekonanie, że świat jest ułudą, wyrażali także twórcy literatury. W baroku wciąż powracano do motywu zmienności wszystkiego, co materialne. Motyw snu łączono z popularnymi wówczas wątkami wanitatywnymiwanitatywnywanitatywnymi. Kruchość i pozorność ludzkiego życia podkreślano, porównując je np. do żeglugi po morzu, cienia, wiatru, bańki mydlanej czy właśnie snu. Popularnością cieszył się topostopostopos „życie‑sen”, który pisarze przywoływali, by w ten sposób uwypuklać ułudę istnienia człowieka, niemogącego zaufać wiarygodności doznań zmysłowych. Sen stał się figurą nicości i niestałości, co wynikało z utraty przez XVII‑wiecznych Europejczyków przekonania, że wzrok, słuch czy dotyk są źródłem prawdziwej wiedzy o otaczającym świecie. Sięgając po motyw snu, twórcy zazwyczaj wyrażali swój sceptycyzm.

Przywołany tu kontekst jest jednym z wielu, w których umieszczano sen w poezji XVII w. Sen pojawiał się np. również w poezji miłosnej: uczucie okazywało się w niej równie złudne co marzenia senne, ale też noc stawała się okazją do spotkania zakochanych, podczas gdy inni ludzie spali.

Słownik