Środowisko przyrodnicze miało duży wpływ na ukształtowanie się cech określonych odmian człowieka. Poniższa tabela przedstawia wyjaśnienie niektórych z nich.

Indeks górny Źródło: Korba J., Mordawski J., Wiecki W., Geografia 2. Zakres rozszerzony. Geografia i człowiek, Wydawnictwo Operon, Gdynia 2004 Indeks górny koniec^{Źródło: Korba J., Mordawski J., Wiecki W., Geografia 2. Zakres rozszerzony. Geografia i człowiek, Wydawnictwo Operon, Gdynia 2004}

R18Qy3GlIOguO

Zdjęcie przedstawia młodą, czarnoskórą kobietę stojącą nieopodal domu. Kobieta ma kolorową chustkę na głowie oraz ubrana jest w sukienkę z tego samego materiału co chustka. Wygląda bardzo schludnie. Dom jest niski, okrągły, ma kamienną podstawę, dach w kształcie stożka. Z przodu domu jest wycięty otwór w kształcie drzwi. Obok domu rośnie drzewo.

RJeT3YXJgPcBh

Zdjęcie przedstawia młodą kobietę z małą dziewczynką, które kucają w wysokiej trawie z długimi kłosami w słońcu. Kobieta patrzy na twarz dziecka. Obie mają jasne włosy. Dziewczynka trzyma w dłoni kwiatek, patrzy w dal. W tle po lewej stronie zdjęcia jest zbiornik wodny oraz fragment zbocza.

RpoPtG4We7dy0

Zdjęcie przedstawia kilkuletnią dziewczynkę i starszego mężczyznę siedzących obok siebie na trawie. Mają skośne oczy. Dziewczynka ma czarne włosy. Ubrana jest w bluzkę z długim rękawem i spodnie z dresu. Mężczyzna ma krótkie szpakowate włosy, ma krótki wąs. Ubrany jest w koszulę z kołnierzykiem, kurtkę, spodnie i wysokie buty. Teren, na którym siedzą, jest płaski, rozległy. W tle jest pasmo górskie.

RyhRNZDTbAvta

Zdjęcie przedstawia ciemnoskórą, młodą kobietę, stojącą na chodniku. Patrzy w obiektyw aparatu. Ma krótkie, bardzo gęste ciemne włosy, pełne usta, ciemne oczy, długie brwi. Ubrana jest elegancko - w kraciastą marynarkę, na szyi ma szal. W tle przy chodniku po lewej stronie stoją zaparkowane samochody, po prawej stronie chodnika jest budynek.

Rs3yJoffXbltI

Zdjęcie przedstawia młodą dziewczynę. Na głowie ma mocno skręcone kępki włosów. Włosy są bardzo krótkie. Dziewczyna ma pochyloną nieznacznie w dół głowę, wydatne, pełne usta, białe zęby, płaski nos, małe, przylegające uszy. Na prawym ramieniu ma zawiązana tkaninę. W tle rosną wysokie trawy.

Człowiek na różne sposoby zabezpiecza się przed niekorzystnym wpływem czynników środowiskowych. Na przykład mieszkańcy pustyni chronią głowy przed promieniowaniem słonecznym i pyłem oraz noszą przewiewne ubrania. Z kolei mieszkańcy Alaski czy Syberii muszą przystosować swój ubiór do niskiej temperatury.

RrjSMMFAGerh0

Zdjęcie przedstawia mężczyznę stojącego przy dwóch leżących wielbłądach na piaszczystym terenie. Mężczyzna jest w średnim wieku, na głowie ma zawiązaną chustę. Ubrany jest w strój do kostek. Wielbłądy mają jasną sierść. Na ich grzbietach znajdują się siodła. W tle za płaskim, piaszczystym terenem, jest niewysokie pasmo górskie. Krajobraz jest surowy.

R1OLZSj6twmr7

Zdjęcie przedstawia głowę mężczyzny. Na głowie ma turban, materiałem z reszty turbanu ma zakryty nos oraz usta. Widać tylko ciemne oczy mężczyzny i krzaczaste brwi. W tle jest teren piaszczysty.

R3tLVho2UdCOf

Zdjęcie przedstawia twarz mężczyzny. Na głowie ma wełnianą czapkę. Usta oraz nos zakrywa wełnianym szalem. Widać tylko oczy i krzaczaste brwi. Na rzęsach, brwiach oraz na czapce w jej dolnej części osadził się szron.

RrJBN81WecIi6

Zdjęcie przedstawia starszą kobietę i starszego mężczyznę. Siedzą przed drewnianym budynkiem. Na głowach mają kaptury z futra. Oboje mają krótkie włosy, zmarszczki na czole.

Do rozwoju osadnictwa zachęca mało urozmaicona rzeźba terenu, ciepły i wilgotny klimat, dostęp do wody słodkiej oraz zasoby surowców mineralnych oraz możliwość ich łatwego pozyskania. W takich miejscach budowano osady, uprawiano rolę i tworzono zakłady przemysłowe.

Klimat

Najlepsze warunki do zagospodarowywania stwarzają obszary o klimacie podzwrotnikowym i umiarkowanym ciepłym, o dobrym usłonecznieniu, umiarkowanej temperaturze powietrza i opadach atmosferycznych. Panują tam warunki korzystne dla rozwoju rolnictwa, transportu, turystyki oraz różnorodnych usług. Skrajnie niekorzystne są natomiast obszary pustynne i strefy podbiegunowe, gdzie możliwość ekspansji człowieka jest bardzo ograniczona. W zimnej odmianie klimatu umiarkowanego niskie temperatury powietrza, słabe gleby oraz wieczna zmarzlina sprawiły, że lasy iglaste (tajga) są dominującym elementem krajobrazu, a człowiek nie był zainteresowany rolniczym zagospodarowaniem takiego terenu. Z drugiej strony z warunkami klimatycznymi związane jest ryzyko występowania klęsk żywiołowych, które stanowią barierę dla działalności gospodarczej. Klimat ma ponadto wpływ na rozmieszczenie roślinności i zwierząt, wyznaczając granice ich występowania, a także na rodzaj spożywanych przez człowieka pokarmów. Niekorzystne zjawiska pogodowe (np. burze, opady gradu, sztormy, mgły, zamiecie śnieżne) utrudniają transport i prowadzenie działalności na otwartej przestrzeni.

RFOtfAbz7jWpw

Zdjęcie przedstawia ośnieżoną górę, z której unoszą się kłęby gęstego, szarego dymu. Na pierwszym planie jest płaski teren, którego powierzchnia jest brązowa..

Ukształtowanie powierzchni

Dla rozwoju gospodarki i osadnictwa najbardziej korzystne są tereny nizinne o wyrównanej rzeźbie. Wpływ ukształtowania terenu zaznacza się głównie w rozwoju transportu i rolnictwa. Mimo postępu naukowo‑technologicznego, najgęstsza sieć dróg i linii kolejowych występuje na obszarach nizinnych. Tereny wysokogórskie, gdzie występują skaliste jary, strome stoki, ostre granie i strzeliste turnie, są dużym wyzwaniem dla człowieka. Z drugiej strony niedostępność terenów górskich sprzyja zachowaniu odrębności kulturowej (np. Baskowie). Góry stwarzają też doskonałe warunki do rozwoju turystyki i usług związanych z obsługą ruchu turystycznego.

Zasoby naturalne

Bliskość zasobów naturalnych, zwłaszcza surowców mineralnych, jest czynnikiem warunkującym powstanie niektórych gałęzi przemysłu, np. górnictwa oraz hutnictwa żelaza i metali nieżelaznych. Lasy są podstawą rozwoju przemysłu drzewno‑papierniczego, jak również leśnictwa, myślistwa oraz turystyki.

Zasoby naturalne mogą stanowić o kierunkach rozwoju gospodarczego krajów i ich znaczeniu na arenie politycznej, np. bogate kraje Zatoki Perskiej swój status zyskały dzięki eksportowi ropy naftowej.

Woda

Aż 96% ogólnej ilości wody na Ziemi stanowi woda słona, która nie nadaje się do bezpośredniego spożycia. Najstarsze cywilizacje powstawały nad rzekami (cywilizacje potamicznecywilizacja potamicznacywilizacje potamiczne), które nie tylko zapewniały dostęp do wody pitnej, ale również umożliwiały rozwój rolnictwa, wyznaczały szlaki komunikacyjne, były odbiornikiem ścieków. Dostęp do wody jest czynnikiem warunkującym istnienie rybołówstwa, wielu gałęzi przemysłu (np. przemysłu celulozowo‑papierniczego, hutniczego, paliwowo‑energetycznego, spożywczego, rybnego i stoczniowego) i niektórych usług (np. żeglugi). Lokalizacja nad rzeką, jeziorem czy morzem sprzyja turystyce. Obszarami o poważnym deficycie wody są przede wszystkim strefy klimatu gorącego i suchego, gdzie brak cieków wodnych stanowi barierę rozwoju gospodarczego. Można tam zaobserwować głównie pasterstwo koczownicze.

Indeks górny Źródło: Szymańska D., Geografia osadnictwa, PWN, Warszawa 2013 Indeks górny koniec^{Źródło: Szymańska D., Geografia osadnictwa, PWN, Warszawa 2013}

Świat organiczny

Świat organiczny w postaci lasów stanowi podstawę rozwoju leśnictwa i łowiectwa. Obecność świata organicznego w wodach morskich i śródlądowych stała się źródłem rozwoju rybołówstwa i rybactwa. Szata roślinna pośrednio wpływa na żyzność gleb, istotnych dla rozwoju rolnictwa. Może stanowić też o atrakcyjności turystycznej danego obszaru.

Gleby

Żyzność gleb decyduje o kierunkach zagospodarowania danego regionu. Im żyźniejsze gleby, tym większy odsetek użytków rolnych. Gleby są ważnym czynnikiem kształtowania się regionów rolniczych. Człowiek od dawna wykorzystywał tereny o żyznych ziemiach, nawet jeśli wiązało się to z pewnym ryzykiem (np. mady na terasach zalewowych dolin rzecznych czy żyzne gleby wulkaniczne). Niska produktywność gleb nie pozwala osiągnąć wysokich plonów, a tym samym ogranicza rozwój rolnictwa.

Polecenie 2

Przeanalizuj poniższą mapę, a następnie oceń poziom warunków przyrodniczych w miejscach o największej gęstości zaludnienia.

R16x2mlHaYt6z

Mapa świata przedstawia gęstość zaludnienia na świecie w 2020 roku [osoby na 1 kilometr kwadratowy]. Gęstość zaludnienia powyżej tysiąca osób na kilometr kwadratowy występuje na północy Indii. Gęstość zaludnienia w przedziale od 250 i jedna dziesiąta do tysiąca osób na kilometr kwadratowy dotyczy niemal całych Indii, wschodniej części Pakistanu, wschodnich Chin, południa Japonii, Jawy, obszarów na północy i południu Nigerii, a także punktowych miejsc oznaczających duże miasta w Europie, na południu Rosji w części europejskiej, na wschodzie USA. W Europie dominuje (z wyjątkiem Skandynawii) gęstość zaludnienia w przedziale od 25 i jedna dziesiąta do 250 osób na kilometr kwadratowy, tak też jest w środkowej Afryce, w krajach Ameryki Środkowej (bez północnej części Meksyku), na północy Ameryki Południowej. Gęstość zaludnienia w granicach od 1 i jedna dziesiąta do pięciu osób na kilometr kwadratowy występuje między innymi w Australii, na północy Rosji, w Afryce w rejonie Sahary, w Kanadzie, na Grenlandii, na północy Skandynawii, w zachodniej, północnej i środkowej Brazylii, na południu Argentyny, na północy Meksyku, w USA od połowy kraju na zachód.

Ponadto w górach, wraz ze wzrostem wysokości n.p.m., warunki przyrodnicze również ulegają pogorszeniu, np. spada temperatura powietrza, występują silne wiatry czy słabe gleby.

Wraz z rozwojem cywilizacyjnym wpływ barier przyrodniczych na działalność gospodarczą jest ograniczany. Człowiek powinien odpowiedzialnie podejmować działania ingerujące w środowisko, ponieważ może to za sobą pociągnąć trudne do przewidzenia skutki ekologiczne, społeczne i ekonomiczne. Działania te powinny być zgodne z zasadami zrównoważonego rozwoju. Rozwój zrównoważony jest koncepcją, zgodnie z którą nadrzędną zasadą obowiązującą przy realizacji różnorodnych potrzeb człowieka powinno być nieumniejszanie szans przyszłych pokoleń na zaspokojenie tych samych potrzeb. Więcej o tym zagadnieniu przeczytasz w temacie pt. „Podstawowe zasady zrównoważonego rozwoju”.

Klimat

Zmniejszenie zależności pomiędzy warunkami klimatycznymi a rozwojem rolnictwa osiągnięto poprzez wprowadzenie gatunków roślin uprawnych bardziej odpornych na trudne warunki klimatyczne. Sprzymierzeńcem człowieka w walce z niekorzystną pogodą jest też uprawa szklarniowa.

RS83Af2y8hQdM

Zdjęcie przedstawia duże pole z dojrzałymi kłosami zbóż. W tle rosną drzewa.

Rnd2eLKgzBSUd

Zdjęcie przedstawia szklarnię z zewnątrz. W środku szklarni palą się światła na całej jej długości.

R9aytVYtH8s5q

Zdjęcie przedstawia rury gazociągu biegnące nieco powyżej ziemi na podporach przez rozległy, leśny, pagórkowaty teren. W tle jest pasmo górskie.

R5uODe64FlBR4

Zdjęcie przedstawia drewniany, prosty dom, zbudowany na palach. Budynek stoi na nieco pochylonym terenie. Dom ma niewielkie okna. W tle są inne zabudowania oraz woda.

RRHVNJBLf6dhK

Zdjęcie przedstawia dwa domy wykonane z gałęzi umieszczone na palach. Pomiędzy domami jest drewniany mostek. Pale stoją w wodzie. Teren za domami jest porośnięty drzewami.

Ukształtowanie powierzchni

Zagospodarowywanie terenów górskich wymaga znacznie większych nakładów pracy oraz nakładów finansowych, na przykład na zabiegi agrotechniczne ograniczające erozję na stokach czy budowę infrastruktury drogowej. Postęp technologiczny pozwala na rozwój transportu w nieprzyjaznych warunkach. Dowodem są tunele kolejowe i drogowe w obrębie pasm górskich, koleje w wysokich partiach gór, na pustyniach, w obrębie obszarów objętych wieczną zmarzliną oraz lotniska w obrębie lasów i na wybrzeżach. W celu pozyskiwania ziemi pod uprawę tworzy się tarasy. W taki sposób uprawia się m.in. ryż w krajach Azji Południowo‑Wschodniej. Tarasy mają za zadanie utrzymać wodę na poziomych poletkach.

Rna0sEE4xHLE1

Zdjęcie przedstawia tarasy rolne - to poziome pola w formie schodkowo ułożonych stopni tworzone na stoku góry. Część tarasów jest zalana wodą, w niektórych rosną zielone uprawy.

R16tlqoK68aBx

Zdjęcie przedstawia tunel kolejowy wybudowany w terenie górskim. Zdjęcie wykonano od strony wlotu do tunelu.

RXzmAd6KGlbbR

Zdjęcie przedstawia wnętrze tunelu kolejowego. Jest oświetlony, widać tory kolejowe. W oddali stoi na nich pociąg.

Zasoby naturalne

W dzisiejszych czasach możliwy jest transport surowców do miejsc, w których istnieje duże zapotrzebowanie na nie. Szczególną rolę odgrywa transport surowców energetycznych, np. węgla kamiennego (transportem kolejowym i wodnym), ropy naftowej i gazu ziemnego (transportem rurociągowym i wodnym). Restrukturyzacja surowcowych okręgów przemysłowych w krajach wysoko rozwiniętych doprowadziła do zmniejszenia roli przemysłów uzależnionych od bazy surowcowej, np. górnictwa, hutnictwa, energetyki. Nowoczesne technologie, mniej energochłonne i materiałochłonne, pozwalają wykorzystać nowe surowce mineralne, a nawet odpady. Preferowanie rozwoju przemysłu zaawansowanych technologii uniezależnia człowieka od zasobów naturalnych, choć do wytwarzania produktów high‑tech niezbędne jest idealnie czyste środowisko.

R1EQK8woSw9J4

Zdjęcie przedstawia duży statek, na pokładzie którego znajduje się pięć okrągłych zbiorników. W tle widać port, silosy, dźwigi.

Wody

Stosunki wodne reguluje się dzięki zabiegom melioracyjnym, które związane są ze sztucznym nawadnianiem oraz odwadnianiem. Tworzy się polderypolderpoldery, czyli depresyjne tereny nadmorskie, sztucznie osuszone i otoczone groblami celem ochrony przed zalaniem. Ponadto tworzy się sztuczne wyspy. Pod morzami prowadzi się rurociągi i tunele służące przemieszczaniu się ludności.

Rg3FEpt9w40tj

Zdjęcie wykonane z lotu ptaka - widać niebieskie dwa rzędy okręgów, a poza nimi teren ma kolor żółty.

RMjJbFlLlfpq1

Zdjęcie przedstawia rozległe pole uprawne z zielonymi, niewysokimi uprawami. Po lewej stronie pola jest zbiornik wodny, z którego poprowadzono rury pompujące wodę w stronę pola uprawnego.

RNXc5wvihWUfD

Zdjęcie przedstawia teren piaszczysty, na którym stoją trzy zardzewiałe kutry.

Rgi3glNDHpS7H

Zdjęcie przedstawia płaski teren porośnięty trawą. Pomiędzy rzędami traw jest woda.

R1aCrgMBAKfSs

Zdjęcie przedstawia sztuczną wyspę w kształcie palmy. Pień wyspy połączony jest z lądem. Fragment lądu jest gęsto zabudowany.

Rt9oW59dg5QGx

Zdjęcie przedstawia dwa lądy przedzielone morzem. Po lewej stronie jest Wielka Brytania, po prawej Francja. Pomiędzy lądami jest linia oznaczająca Eurotunnel. We Francji biegnie na południe od Calais, w Wielkiej Brytanii pomiędzy Dover a Folkestone.

Rozbudowanie systemów odwadniająco‑nawadniających (np. system polderów w Holandii) pozwala na wykorzystanie żyznych gleb na obszarach depresyjnych.

RRFipKL3kfymj

Zdjęcie przedstawia długi, stalowy most o zachodzie słońca.

Świat organiczny

W celu pozyskiwania ziemi pod uprawę, człowiek od najdawniejszych czasów wypala i karczuje lasy. Do skutków deforestacjideforestacjadeforestacji należą:

• zmniejszenie powierzchni lasów,

• spadek żyzności gleby, natężenie procesów erozyjnych,

• zagrożenie dla bioróżnorodności, wyginięcie wielu gatunków roślin i zwierząt,

• zachwianie stosunków wodnych,

• zmniejszona produkcja tlenu i mniejszy stopień pochłaniania dwutlenku węgla,

• konieczność migracji żyjących tam rdzennych plemion.

W Polsce powierzchnia lasów maleje i ich zasoby mogą w przyszłości nie być wystarczające, zapoczątkowano więc proces nasadzeń lasów. Zaczęto jednakże od zasadzenia drzew iglastych (głównie sosen), które nie są charakterystyczne dla naszej strefy krajobrazowej. Podyktowane było to faktem, że drzewa te szybko rosną i mają korzystne właściwości do pozyskiwania z nich drewna do przemysłu. Tym samym doprowadzono do tego, iż niemal 60% powierzchni lasów w Polsce stanowią właśnie sosny.

Ponadto człowiek zaczął krzyżować różne gatunki roślin i zwierząt w celu uzyskania lepszych, bardziej wydajnych cech.

R8fUv3dtAJxn8

Zdjęcie satelitarne przedstawia część Ameryki Południowej z Brazylia, Peru, Boliwią i Chile. Część zachodnia Ameryki oraz wschodnia jest brązowa. Północna część zdjęcia jest zielona.

RtMUm7FxEqzyI

Ilustracja przedstawia plan miasta. Po lewej i prawej stronie planu są trzy rzędy kwadratów.

R2aYxQQyiItsb

Zdjęcie z lotu ptaka przedstawia miasto. W środkowej części zdjęcia jest gęsta zabudowa. Na północy i południu miasta teren jest brązowy. Wokół miasta są podłużne zbiorniki wodne.

RNRo47TQ0m6T9

Zdjęcie przedstawia kamienisty brzeg morza. Pomiędzy głazami rośnie gęsta, niewysoka roślinność.

Makia to twardolistne zarośla występujące w strefie śródziemnomorskiej. Jest to formacja wtórna - porasta obszary zajęte niegdyś przez lasy podzwrotnikowe. Strefa śródziemnomorska to kolebka cywilizacji europejskiej. Wycinka lasów i wypas zwierząt nie pozwalał na naturalne odrosty drzew. W ten sposób ukształtowały się tam zarośla. Nie miało to korzystnego wpływu na faunę i stało się przyczyną wyginięcia wielu gatunków zwierząt. Obecnie przeważają tam zwierzęta o niewielkich rozmiarach.

Gleby

Wysoką urodzajność gleb można osiągnąć dzięki chemizacji oraz odpowiednim metodom upraw. Jednak zbyt intensywne nawożenie upraw prowadzi do zanieczyszczenia wód podziemnych, powierzchniowych, eutrofizacji, a w konsekwencji - do zatrucia roślin, zwierząt i ludzi.

R1RRxArYLX61h

Zdjęcie przedstawia traktor jadący po skoszonym polu. Traktor ma z tyłu cysternę, z której rozrzuca nawóz.

Kiedy człowiek nauczył się uprawiać rolę, zaczął dostosowywać warunki przyrodnicze do własnych potrzeb, wypalając lasy czy stosując zabiegi melioracyjne. W krajobrazie pojawiły się grunty orne, wsie i drogi. Niewłaściwa gospodarka rolna doprowadziła w niektórych regionach do nadmiernego wypasu zwierząt i degradacji gleb (wyjałowienia, przesuszenia czy zasolenia), co skutkowało uruchomieniem lub nasileniem się procesu pustynnienia. Takie zmiany zaszły m.in. u wybrzeży Morza Śródziemnego, w północnej Afryce i w niektórych częściach Azji. Ingerencja w środowisko naturalne nasiliła się podczas rewolucji przemysłowych.

Więcej informacji o zmianie roli czynników przyrodniczych w rozwoju społeczno‑gospodarczym znajdziesz w temacie zatytułowanym „[Zmiana relacji człowiek‑środowisko na różnych etapach rozwoju społeczno‑gospodarczego](P18mfCE2Q”.

Słownik