Przeczytaj
Pisane w latach 1948–1950 wspomnienia łagrowe Gustawa Herlinga‑Grudzińskiego dotyczą przede wszystkim przeżyć autora związanych z pobytem w sowieckich więzieniach oraz obozach pracy. Stanowią jeden z najwcześniejszych dokumentów łagrowej egzystencji udostępnionych szerokim kręgom czytelników na Zachodzie.
Autor‑narrator bada sposób funkcjonowania „łagrowej cywilizacji”, dokonując niemal naukowych analiz. Odsłania jej wewnętrzne mechanizmy, odrębny kodeks determinujący sposób myślenia oraz zachowania więźniów. Łagier oglądany z tej perspektywy staje się rodzajem totalitarnegototalitarnego społeczeństwa, które degradujedegraduje człowieczeństwo i zniewala ludzkie umysły.
Relacja Herlinga‑Grudzińskiego skupia się jednak przede wszystkim na opisach, analizach oraz interpretacjach postaw, zachowań i emocji poszczególnych więźniów. Opowieści te stanowią punkt wyjścia do rozważań natury filozoficznej i psychologicznej oraz refleksji poświęconej ludzkiemu bytowaniu w nieludzkich warunkach. Tomasz Burek pisze:
Cały ten okropny świat. Sztuka pamięci głębokiej a zapiski w ,,Innym świecie” Herlinga-GrudzińskiegoPisarz ogarnia wszelkie aspekty udręk obozowych. Z jednej strony pokazuje ludzi zepchniętych za życia w ciemność grobową, opowiada, co dzieje się z organizmami eksploatowanymieksploatowanymi pracą nad siły, wyniszczonymi przez głód i zimno, z organizmami, w których, rzekłbyś, uczucia ludzkie przetrwały zaledwie w stanie szczątkowym. Ale z drugiej strony umie odsłonić to wszystko, co rozgrywa się za cielesną zasłoną. Oglądamy zatem świat duchowy nieszczęsnych skazańców, ich obsesje, torturę myśli o śmierci, torturę nadziei, idealizacje i rojenia, gdy pozorów, poszukiwanie namiastek wolności, uczucia nieraz zawiłe, złożone, ambiwalentneambiwalentne, niepozbawione i tutaj odcienia mistycznegomistycznego.
Źródło: Tomasz Burek, Cały ten okropny świat. Sztuka pamięci głębokiej a zapiski w ,,Innym świecie” Herlinga-Grudzińskiego, [w:] Etos i artyzm. Rzecz o Herlingu-Grudzińskim, red. R. K. Przybylski, S. Wysłouch, Poznań 1991, s. 16.
Herling‑Grudziński opisuje ludzi, dla których udręka obozowego życia ma często wymiar nie tylko fizyczny. Mowa tu m.in. o złamaniu woli życia, paradoksalnym poczuciu odzyskania wolności poprzez śmierć. Z drugiej strony czytelnik obserwuje ciągłą walkę tych ludzi o utrzymanie wiary, nadziei i miłości.
Literaturoznawca Stanisław Stabro uważa, że:
Gustaw Herling-Grudziński, „Inny świat”. Fenomenologia cierpieniaKluczem do właściwego odczytania utworu Herlinga‑Grudzińskiego może stać się postać Michaiła Aleksiejewicza Kostylewa, w przypadku którego „dobrowolne” przyjęcie cierpienia zwycięża obozową mękę i zadawany mu gwałt.
Źródło: Stanisław Stabro, Gustaw Herling-Grudziński, „Inny świat”. Fenomenologia cierpienia, [w:] Etos i artyzm. Rzecz o Herlingu-Grudzińskim, red. R. K. Przybylski, S. Wysłouch, Poznań 1991, s. 26.
Sprawa Kostylewa to nie tylko historia stopniowego wyzwalania się jednostki spod władzy totalitarnej, ale także uniwersalna opowieść o dorastaniu do wewnętrznej wolności, uwalnianiu się od nędzy kondycji ludzkiej.
Słownik
(łac. ambi – obustronnie + valor – ważność, wartość) dwojaki, zawierający elementy przeciwstawne
(łac. degradatio – obniżenie) karne przeniesienie na niższe stanowisko; pozbawienie albo obniżenie stopnia służbowego
(fr. exploitation – użytkowanie, wyzysk) maksymalne wykorzystanie kogoś lub czegoś
określenie największej grupy obozów pracy przymusowej położonych na północnym wschodzie ZSRS, w dorzeczu rzeki Kołymy; więźniowie określali to miejsce mianem „przeklętej wyspy”
(ros. Kommunisticzeskij Sojuz Mołodioży) społeczno‑polityczna organizacja młodzieży radzieckiej
choroba polegająca na osłabieniu widzenia w warunkach słabego bądź przyćmionego światła
(łac. martyrologium – katalog, dzieje męczenników chrześcijańskich) cierpienie i męczeństwo narodu lub wyznawców jakiejś religii
(gr. mystikós – tajemny) tajemniczy; oparty na atmosferze tajemniczości
(wł. – dowcip, powiedzonko) cytat z innego dzieła lub aforyzm umieszczany przed tekstem utworu; krótka myśl wyrażająca zasadę, którą się ktoś kieruje
poglądy polityczne narzucone przez kogoś jako jedynie poprawne; także krótki kurs podstawowych wiadomości politycznych
dobrać celowo sfałszowane fakty, dokumenty itp., aby kogoś oskarżyć bądź osiągnąć korzyść
(fr. souverain – najwyższy) niezależność
(łac. totus – cały, całkowity) system rządów charakterystycznych dla XX‑wiecznych państw, oparty na obowiązującej wszystkich obywateli ideologii i na nieograniczonej władzy jednej partii kontrolującej wszystkie aspekty życia obywateli
(łac. transcendere – przekraczać) istniejący poza granicami bytu lub ludzkiego poznania
w łagrze określenie szpitala lub miejsca, w którym przebywali ciężko chorzy więźniowie
(łac. zona– strefa, pas, okolica) wydzielony obszar, strefa obozu
(łac. sedeo – siedzieć, sedile – siedzenie, krzesło; niem. sidel) stołek, taboret