Przeczytaj
Gens Flavia
Wespazjan w czasach Nerona był dowódcą wojsk w Judei, gdzie od 66 r. trwało powstanie Żydów. Kiedy w 69 r. rozpoczęły się bratobójcze walki na terenie Italii o godność princepsa, Wespazjan początkowo nie brał w nich udziału. Sytuacja zmieniła się jednak, gdy cesarzem ogłosili go namiestnicy Egiptu i Syrii. Poparcie prowincji egipskiej miało ogromne znaczenie, gdyż to stamtąd pochodziło zboże zasilające rzymskie spichlerze. W ten sposób po pokonaniu Witeliusza droga do Rzymu stała przed Wespazjanem otworem. Był pierwszym cesarzem niepochodzącym ze starej nobilitas.
Rządy Wespazjana i Tytusa
Wespazjan szybko zaprowadził porządek w Rzymie, a jego syn Tytus stłumił w tym czasie powstanie, które szerzyło się w Judei od czasów Nerona (66 r.) i nakazał zburzenie Jerozolimy wraz z jej Świątynią (70 r.). Tragedia narodu żydowskiego stała się źródłem legitymizacji władzy Flawiuszów, sama zaś wojna – rodzajem mitu założycielskiego. Za swojego pryncypatu Wespazjan w dziedzinie propagandy odwoływał się do tych samych pojęć co August. Jerozolima była jego Akcjum, a on sam stał się, podobnie jak Oktawian, odnowicielem i obrońcą republiki.
Iudea capta(z łac. Judea zdobyta). Widać tu doskonale, jak ważną funkcję w polityce propagandowej nowej dynastii pełniło stłumienie powstania Żydów. W społeczeństwach przed rewolucją informacyjną monety służyły popularyzowaniu treści pożądanych przez władze – mieszkańcy imperium mieli z nimi styczność i potrzebowali ich w codziennym życiu.
Również w dziedzinie cywilnej rządy Wespazjana wyróżniły się znacznymi sukcesami. W całym imperium rozpoczęto prace budowlane na ogromną skalę. Najsłynniejszym obiektem powstałym w tej epoce był Amfiteatr Flawiuszów, znany obecnie pod nazwą Koloseum.
W związku z tym, że skarbiec państwowy po okresie wojen domowych był pusty, a łupy ze zniszczonej Jerozolimy szybko się wyczerpywały, Wespazjan, chcąc utrzymać tempo prac budowlanych, wprowadzał nowe podatki. Upór i konsekwencja princepsa w szukaniu nowych źródeł pieniędzy były takie wielkie, że historyk Swetoniusz uznał go za chciwego. Nic chyba lepiej nie obrazuje postawy cesarza w tej dziedzinie jak anegdota, zgodnie z którą Wespazjan, dyskutując z synem Tytusem (który sprzeciwiał się pomysłowi opodatkowania urynałówurynałów), wskazał na monetę i powiedział: Pecunia non olet
(z łac. pieniądz nie śmierdzi). Szalety miejskie we Francji i Włoszech do dzisiaj określane są imieniem Wespazjana (fr. vespasienne, wł. vespasiano).
Po śmierci pierwszego z Flawiuszów w 79 r. władzę objął Tytus. Starszy syn rządził jednak tylko dwa lata. Zmarł w 81 r., prawdopodobnie na febrę. To za jego panowania (79 r.) nastąpiła erupcja Wezuwiusza, w wyniku której położone u podnóża wulkanu miejscowości Pompeje i Herkulanum uległy częściowemu zniszczeniu.
Domicjan (81–96 r. p.n.e.). Autokrata
Młodszy syn Wespazjana, Domicjan, rządził 15 lat i był ostatnim przedstawicielem dynastii Flawiuszów. W polityce zagranicznej skupiał się przede wszystkim na systematycznym rozszerzaniu rzymskiego stanu posiadania w Brytanii i Germanii. Nad Dunajem zetknął się z potężnym ludem Daków, którego nie udało mu się jednak pokonać. Podczas gdy od czasów Augusta niemal każdy princeps starał się przynajmniej udawać, że jest wyłącznie pierwszym obywatelem sumiennie współpracującym z równym sobie senatem, Domicjan odrzucił pozory i jawnie kreował się na autokratę. Z czasem stawał się przy tym coraz bardziej podejrzliwy, nasilały się represje wobec najwyższych warstw społeczeństwa, znanych senatorów prześladowano, torturowano i zabijano. Kryterium był tu wyłącznie potencjał domniemanego wroga – jego wysoka pozycja społeczna i wpływy. Taka postawa doprowadziła do zawiązania spisku na życie cesarza, którego zamordowano w 96 r.
Dynastia Antoninów. Złoty wiek cesarstwa
Miejsce Domicjana zajął Nerwa, który zapoczątkował rządy dynastii Antoninów. Panował tylko dwa lata. Zanim zmarł, w 98 r., adoptował Trajana, utalentowanego dowódcę i namiestnika Germanii Górnej. Adopcja ta jest o tyle ważna, że adoptowany nie pochodził z rodu princepsa, co stanowiło precedens. Sam akt przysposobienia był szeroko praktykowany już w czasach dynastii juljisko‑klaudyjskiej, ale dokonywał się zawsze w ramach domus principis – krewnych lub powinowatych cesarza. Za Antoninów, do czasów Kommodusa, regułą była tzw. adopcja najlepszego, czyli osoby najbardziej zdatnej do objęcia władzy, bez względu na osobiste powiązania.
Jako wybitny wódz Trajan od razu rozpoczął przygotowania do ostatecznej rozprawy z groźnym państwem Daków, którym przewodził król Decebal. Mimo że Dakowie stawiali zacięty opór i w trakcie dwóch kampanii wojennych (lata 101–102 i 105–106) straty imperium były ogromne, cesarzowi udało się ich pokonać i utworzyć prowincję Dację. Równolegle w 106 r. utworzono prowincję Arabię w miejsce dawnego królestwa nabatejskiego, a w 114 r. Trajan, sprowokowany przez króla Chosroesa, zaatakował państwo Partów.
Trajan pokonał Partów w bitwie, zajął ich stolicę Ktezyfont i dotarł aż do Zatoki Perskiej, kiedy w 115 r. na tyłach jego armii wybuchło potężne powstanie żydowskie. Rebelia szybko rozprzestrzeniła się na Egipt, Cypr, Syrię oraz ziemie partyjskie pod okupacją rzymską. Na rozległych obszarach zamieszkanych przez diasporę żydowską rozpoczęły się zaciekłe walki. Ostatecznie powstanie udało się stłumić, jednak wszelkie postępy Rzymian na Bliskim Wschodzie zostały powstrzymane. Kiedy Trajan umierał w 117 r., sytuacja imperium w tym regionie nie przedstawiała się za dobrze.
Następca Trajana, Hadrian, zdawał sobie sprawę, że cesarstwa nie stać już na prowadzenie agresywnej polityki zagranicznej. Doprowadził do ugody z Partami i przywrócił status quo na Bliskim Wschodzie. Jego panowanie cechowało dążenie do utrzymania pokoju i zabezpieczenie rzymskiego stanu posiadania. Czynił to przede wszystkim przez organizację sieci umocnień na granicach. Najsłynniejszym tego typu założeniem był tzw. wał Hadriana w północnej Brytanii, którego pozostałości można podziwiać do dziś.
Mimo tej pokojowej polityki panowanie Hadriana było pełne buntów. Najgroźniejszym z nich było kolejne wielkie powstanie Żydów, tzw. powstanie Szymona Bar Kochby w latach 132–135. Cesarzowi udało się je stłumić, jednak zaraz po powrocie do stolicy princeps poważnie zachorował. Przed śmiercią w 138 r. Hadrian przezornie zabezpieczył sprawę sukcesji poprzez adopcję Antoninusa, którego z kolei skłonił do adopcji Lucjusza Werusa i swego ulubieńca, młodego Marka Aureliusza. W ten sposób Hadrian swoją ostatnią decyzją wpłynął na dzieje imperium w następnych pięciu dekadach.
Antoninus Pius kontynuował linię polityczną poprzednika, co przełożyło się na wyjątkowo spokojne panowanie. W polityce zagranicznej nie doszło w tym czasie do żadnych większych wojen. Po jego śmierci w 161 r., zgodnie z życzeniem Hadriana, władzę przejął Marek AureliuszMarek Aureliusz. Jest paradoksem, że panowanie tego stoika, nazywanego „filozofem na tronie”, wypełnione było konfliktami zbrojnymi. Już w 162 r. Partowie rozpoczęli działania wojenne na terenie Armenii. Rzymianie odparli ich, a nawet zajęli znaczną część Mezopotamii, jednak w 165 r. w wojsku wybuchła epidemia zarazy, która następnie rozprzestrzeniła się na terenach imperium. W następnym roku cesarstwo najechali Alanowie i plemiona barbarzyńskie. Rozpoczęła się seria wojen markomańskich, trwających aż do śmierci cesarza w 180 r. Cesarstwo co prawda przetrwało, jednak po raz pierwszy barbarzyńcy przełamali rzymski limes, docierając do samej Italii.
Po śmierci Marka Aureliusza władzę przejął jego syn, Kommodus. Po raz pierwszy zasada adopcji najlepszego została złamana. Kommodus zupełnie nie nadawał się bowiem do sprawowania rządów. Był arogancki i zapatrzony w siebie. Rzym przemianował na Colonię Commodianę, a swoich 12 imion kazał używać jako nazw miesięcy. Kiedy w 192 r. ogłosił, że w następnym roku będzie sprawował urząd konsula jako gladiator, został zamordowany na polecenie własnej konkubiny Marcji. Tak skończyło się panowanie dynastii Antoninów.
Słownik
bitwa morska stoczona w 31 r. p.n.e. u zachodnich wybrzeży Grecji przez floty Oktawiana i Marka Antoniusza; zwycięstwo w tym starciu otworzyło młodemu Oktawianowi drogę do jedynowładztwa na terytorium całego imperium
po śmierci Gajusza Juliusza Cezara, przybranego ojca Oktawiana, senat nadał mu tytuł „boski” (divus<.span>).
gens - słowo z jęz. łac. oznaczające ród
(z grec. diaspeirō - rozpraszać, rozsypywać) rozproszenie członków danego narodu bądź grupy etnicznej w innych państwach
(od łac. limes - granica, linia graniczna) system umocnień granicznych Imperium Romanum oddzielających je od barbarzyńców na terenach szczególnie narażonych na najazdy z ich strony
nazwa jednego z plemion germańskich atakujących Cesarstwo Rzymskie w II w. n.e.
(z jęz. łac.) elita polityczna w starożytnym Rzymie powstała ze złączenia ze sobą główny rodów patrycjuszowskich i plebejskich w IV w. p.n.e.
(z łac. pobożny) przydomek nadany Antoninusowi po tym, jak wbrew woli senatu przeforsował konsekrację (ubóstwienie) swego poprzednika Hadriana
(z jęz. łac.) powszechnie używana sentencja łacińska oznaczająca przywrócenie stanu sprzed wojny
(od grec. stoa, tj. portyk, a więc rodzaj zadaszonej przestrzeni publicznej, w której zbierali się pierwsi stoicy w celu prowadzenia dysput filozoficznych) nurt filozoficzny powstały w III w. p.n.e., zakładający zdystansowanie się od świata zewnętrznego i doskonalenie własnej natury
(łac. urinale) specjalne naczynia, w których gromadzono urynę sprzedawaną potem jako ważny środek do obróbki tkanin, np. ich wybielania
Słowa kluczowe
Wespazjan, Tytus, Domicjan, Nerwa, Trajan, Hadrian, Antoninus Pius, Marek Aureliusz, Kommodus, pryncypat, starożytny Rzym
Bibliografia
Beard M., SPQR. Historia starożytnego Rzymu, Poznań 2016.
Briley A.R., Hadrian. Cesarz niestrudzony, Warszawa 2002.
Christ K., Historia Cesarstwa Rzymskiego. Od Augusta do Konstantyna, Poznań‑Gniezno 2016.
Grimal P., Marek Aureliusz, Warszawa 1997.
Jaczynowska M., Dzieje Imperium Romanum, Warszawa 1995.
Krawczuk A., Poczet cesarzy rzymskich, Warszawa 2004.
Ziółkowski A., Historia Rzymu, Poznań 2008.
Chomicki G., Sprawski S., Starożytność. Teksty źródłowe, komentarze i zagadnienia do historii w szkole średniej, Kraków 1999.
Historycy cesarstwa rzymskiego. Żywoty cesarzy od Hadriana do Numeriana, oprac. H. Szelest, Warszawa 1966.
J. Flawiusz, Wojna żydowska, tłum. J. Radożycki, Warszawa 2016.
Tacyt, Dzieła, tłum. S. Hammer, Warszawa 2004.
Swetoniusz Trankwillus G., Żywoty cezarów, tłum. J. Niemirska‑Pliszczyńska, Wrocław 1987.