Nie wystarczy coś stwierdzić, trzeba to jeszcze umieć uzasadnić

W poprzednich lekcjach przedstawiono cały szereg reguł, dzięki którym umiesz już zadbać o to, żeby wypowiadane przez ciebie stwierdzenia były jasne, dostatecznie obiektywne i wolne od mniej lub bardziej ukrytych błędów logicznych. To bardzo ważne umiejętności. Jednak czy to wystarczy, żeby kogoś do czegoś przekonać? Wyobraź sobie, że ktoś oznajmia ci, że szpinak zawiera dużo żelaza oraz że w związku z tym winien być stałym elementem diety każdego człowieka. Załóżmy, że ustaliłeś, iż wypowiedź ta została sformułowana za pomocą stwierdzeń jasnych, obiektywnych i nie zawierających żadnej sprzeczności czy niedorzeczności. Czy samo ich wypowiedzenie sprawia, że należy je przyjąć? Czy to powinno ci wystarczać?

R1cbLBpylqohK1

Zdjęcie przedstawia mini pomnik. Jest to damskie czółenko na niewielkim obcasie.

W czwartej lekcji podałem przyjętą w tym kursie definicję logiki stwierdzając w niej, że logika jest nauką o rzetelnym uprawdopodabnianiu twierdzeń. Oznacza to, że logikę rozumiem tu jako badanie pewnego szczególnego procesu, jaki zachodzi bądź w głowie jednego człowieka (kiedy coś sam ze sobą rozważa), bądź w trakcie rozmowy między dwoma (lub więcej) osobami. Istotą tego procesu jest realna lub możliwa zmiana statusu pewnego stwierdzenia, powiedzmy, że jest to intelektualna przygoda, jaką to stwierdzenie przechodzi. Przygoda ta polega na tym, że w trakcie wymiany myśli czy rozważenia argumentów stwierdzenie to staje się w oczach co najmniej jednej z osób uczestniczącej w procesie bardziej wiarygodne, bardziej prawdopodobne, bardziej godne przyjęcia. W tym celu nie wystarczy jednak samo wypowiedzenia tego stwierdzenia, trzeba je jeszcze jakoś uzasadnić.

Dwa najważniejsze typy uzasadnień

Na pewno domyślasz się, że twierdzenia można uzasadniać na wiele sposobów i niektóre z nich są skuteczniejsze od innych. Zacznijmy od najważniejszego w tym względzie rozróżnienia. W pierwszej kolejności dzieli się uzasadnienia na bezpośrednie i pośrednie. Uzasadnienia bezpośrednieuzasadnienie bezpośrednieUzasadnienia bezpośrednie polegają na odwołaniu się do jakiejś treści naszego doświadczenia, a więc czegoś, do czego mamy w doświadczeniu bezpośredni dostęp. Uzasadnienia pośrednieuzasadnienie pośrednieUzasadnienia pośrednie natomiast polegają na odwołaniu się do innych stwierdzeń, które oceniane są (przez osoby uczestniczące w rozmowie) jako prawdziwe lub co najmniej bardziej prawdopodobne niż stwierdzenie, które jest za ich pomocą uzasadniane.

Uzasadnienia bezpośrednie dzielą się następnie na bardziej szczegółowe ich typy, w zależności od charakteru doświadczenia, na jakie się powołujemy. Po pierwsze bowiem doświadczenie może być zewnętrzne lub wewnętrzne. Przez doświadczenie zewnętrzne mamy na myśli wszelkiego rodzaju świadectwa naszych zmysłów. Mamy pięć zmysłów, które nieustannie dostarczają nam całego szeregu danych. Powołanie się na takie dostępne nam dane stanowi formę uzasadnienia bezpośredniego.

R1cMmNMiNElhE

Zdjęcie przedstawia małego chłopca biegnącego ścieżką w parku, pośród zielonych krzewów. Chłopiec jest na rozstaju dwóch dróg. Jedna z nich prowadzi w lewo, druga w prawo.

Uzasadnienie bezpośrednie zewnętrzne określane jest zazwyczaj technicznie mianem spostrzeżenia lub postrzeżenia. Jemu też poświęcona jest dalsza część niniejszej lekcji.

Prostota uzasadnienia za pomocą spostrzeżenia

Wydaje się, że uzasadnienie jakiegoś stwierdzenia przez wskazanie na coś, co nam się w sposób bezpośredni zmysłowo uobecnia, jest najbardziej pewnym i komfortowym sposobem uzasadnienia. Zdaje się, że do innych typów uzasadnień sięgamy wyłącznie na skutek braku spostrzeżenia, na które możemy się powołać, by unaocznić je naszemu rozmówcy. Wielce wymowna jest pod tym względem pewna scena z filmu Woody Allena Anie Hall. Na samym początku filmu odgrywany przez samego Allena bohater stoi ze swoją partnerką w kolejce do kasy biletowej kina. Za nimi stoi inna para, w której mężczyzna ma irytującą bohatera filmu manierę głośnego i pretensjonalnego intelektualnie komentowania sztuki, w tym poglądów krytyka sztuki, Marshalla MacLuhana. W pewnym momencie nasz bohater nie wytrzymuje i zwraca mężczyźnie uwagę, wytykając mu pozerstwo oraz że nie ma pojęcia, o czym mówi. Tamten żywo odpiera zarzuty powołując się na swoją akademicką pozycję. W odpowiedzi Woody Allen wprost wyciąga zza kadru Marshala MacLuhana we własnej osobie, który potwierdza, że wcześniejsze wypowiedzi irytującego mężczyzny były całkowicie pozbawione merytorycznej wartości. W finale tej sceny Woody Allen zwraca się do kamery z pytaniem: dlaczego nie może się tak dziać w zwykłym życiu?

R1GtlvAIgadWR1

Zdjęcie przedstawia leżące na blacie dwie drewniane łyżki i jedną drewnianą łopatkę.

Podobnie jak bohater filmu Woody Allena wszyscy tęsknimy za możliwością bezpośredniego uzasadniana naszych stwierdzeń. Przyjmujemy, że jest to sposób najpewniejszy, zwłaszcza w przypadku danych pochodzących z doświadczenia zmysłowego. Powiadamy oto, że pada śnieg. Ktoś jednak nie zgadza się z naszym stwierdzeniem. W odpowiedzi wskazujemy mu scenę za oknem, gdzie faktycznie da się zaobserwować za pomocą zmysłu wzroku, że pada śnieg. Wydaje się, że to kończy rozmowę.

Trudność uzasadnienia za pomocą spostrzeżenia

R1C8HX7yuq1L61

Zdjęcie przedstawia rzeźbę popiersia mężczyzny. Jest ona wykonana z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Ma krótkie, układające się włosy. Ma gęstą brodę i wąsy.

Jednak wielu filozofów w historii zwracało uwagę, że uzasadnienie tego typu posiada poważne wady. Pierwszym był Heraklit z Efezu, autor słynnego aforyzmu: „Złymi świadkami są oczy i uszy dla ludzi, które mają dusze barbarzyńców”. Heraklit jako pierwszy zwrócił uwagę na fakt, że kondycja duchowa człowieka może wypaczać naturę jego spostrzeżeń, toteż taki człowiek, jeśli coś spostrzeżeniem uzasadnia, nie będzie wiarygodny. Wątek ten rozwinęli potem sofiści, co ujęte zostało przez Protagorasa w jego znaną zasadę homo mensura. Zasada ta głosiła, że to człowiek jest miarą wszystkich rzeczy, tych, które istnieją, że istnieją i tych, które nie istnieją, że nie istnieją. Istotą tej zasady był relatywizm poznawczyrelatywizm poznawczyrelatywizm poznawczy sofistów – uważali oni, że każdemu człowiekowi, indywidualnie, świat może się jawić inaczej, każdy czego innego doświadcza w spostrzeżeniu, a my nie mamy możliwości tego zweryfikować.

Najbardziej rozbudowaną w starożytności krytykę uzasadniania przez spostrzeżenie przedstawili sceptycysceptycyzmsceptycy. Przytaczali oni szereg argumentów na rzecz znikomej wiarygodności świadectwa naszych zmysłów. U przedstawiciela tej szkoły, Sekstusa Empiryka czytamy na przykład:

Nawet gdyby między ludźmi zachodziła doskonała zgodność w kwestii ich spostrzeżeń, to przecież i tak nie czyniłoby to ich doświadczeń bardziej miarodajnymi, skoro poszczególne stworzenia postrzegają rzeczywistość w zgoła odmienny sposób. Dlaczego to właśnie ludzkie postrzeganie miałoby być uprzywilejowane?

Na nasze doświadczenie zmysłowe nakłada się cały szereg filtrów – nasze wychowanie, przyzwyczajenia, specyficzna wrażliwość, wreszcie język – w efekcie każdy doświadcza świata w nieco odmienny sposób. Logicy oczywiście proponują różne strategie uśredniania czy uzgadniania doświadczeń, jednak strategie te mają postać postulatów, które sprawiają, że to, co nazwaliśmy uzasadnieniem bezpośrednim, na powrót staje się uzasadnieniem pośrednim, bo jego prawdziwość zależna jest od przyjęcia tychże postulatów. Podstawowe przeświadczenie, jakie musimy w dowodzeniu przyjąć, żeby w ogóle miało ono sens, jest przeświadczenie o tym, że zmysły jakoś odnoszą się do rzeczywistości.

Słownik