Przeczytaj
Wychowanie idealne
W nowożytnej Europie jedynie garstka dzieci z rodzin nieszlacheckich miała dostęp do edukacji. Synowie mieszczan i (rzadziej) chłopów trafiali najczęściej do szkół parafialnych, w których przygotowywali się do posługi kapłańskiej. Chłopcy z rodzin mieszczańskich uczyli się tam, oprócz katechizmu, czytania, pisania i rachunków – umiejętności, które wykorzystywali później w zawodach rzemieślnika, handlarza, sekretarza czy urzędnika. W szkołach średnich, prowadzonych najczęściej przez jezuitówjezuitów, naukę pobierało jeszcze mniej młodzieży. W programach dominowały łacina oraz antyczna poezja i retorykaretoryka, a nadrzędnym celem kształcenia było wychowanie w wierze. W kolejnym stuleciu w większości europejskich krajów poglądy pedagogiczne zaczęły się zmieniać pod wpływem koncepcji trzech „oświeconych”: Anglika Johna Locke’a oraz Szwajcarów Jeana‑Jacques’a Rousseau i Johanna Heinricha Pestalozziego.
John Locke proponował, aby zamiast łaciny i greki dzieci uczyły się języka ojczystego i innych praktycznych jego zdaniem przedmiotów: historii, geografii czy matematyki. Podkreślał też znaczenie nauk przyrodniczych i wiedzy o rzemiosłach, narzędziach oraz wynalazkach. Według angielskiego filozofa życiową misją dziewczynek było prowadzenie gospodarstwa domowego, dlatego powinny one uczestniczyć w codziennych obowiązkach swoich matek. Locke uważał również, że biedniejsi chłopcy nie skorzystaliby z solidnego wykształcenia, dlatego edukacja zarezerwowana jest dla dzieci z dobrze sytuowanych rodzin. Locke zalecał wychowanie domowe pod okiem guwernera oraz naukę poprzez zabawę, doświadczenie i obserwację. Zachęcał do wykorzystywania pomocy dydaktycznych, takich jak globus, mapa, zbiory przyrodnicze, przyrządy, modele.
Jean Jacques Rousseau stworzył koncepcję wychowania na łonie natury, z dala od cywilizacji i życia miejskiego. Według genewskiego filozofa dziecko powinno przebywać w otoczeniu przyrody, bez dostępu do wygód i daleko od zdemoralizowanego świata. Wychowawca zaś powinien odgrywać rolę strażnika‑przyjaciela dziecka, a nie jego nauczyciela‑instruktora. Wychowanek otrzymuje pełnię swobody – sam decyduje, czego chce się nauczyć i kiedy to nastąpi. Podobnie jak Locke Rousseau pisał o starannym wychowaniu chłopców. Jego zdaniem „naturalna” dla kobiety jest pozycja żony i matki, dlatego dziewczynki od najmłodszych lat powinny pomagać innym kobietom w ich codziennych zajęciach. Uważał też, że wychowanie na wsi zapewnia idealne warunki rozwoju, dlatego jego rady nie dotyczyły dzieci z rodzin plebejskich.
Szwajcar Johann Heinrich Pestalozzi jako pierwszy wcielił w życie koncepcję szkoły ludowej, dostępnej dla chłopców i dziewcząt ze wsi. Zafascynowany ideami Rousseau, kształcił u swoich uczniów umiejętności samodzielnego myślenia i pobudzał ich ciekawość świata, zostawiając im dużo swobody. Jego model zainspirował wielu twórców XIX‑wiecznego systemu oświaty ludowej.
Znajdź trzy podobieństwa między klasą w szkole Pestalozziego a tą, którą znasz z własnego doświadczenia.
Nowa szkoła
Reformę szkolnictwa w duchu oświecenia wdrożyli przede wszystkim władcy, którzy chcieli być postrzegani jako filozofowie na tronie. W Prusach, Saksonii i Szkocji chłopcy zostali objęci obowiązkiem szkolnym, ale władze borykały się z brakiem środków, szkół i kadr, dlatego oświata w dalszym ciągu była dostępna tylko dla niewielkiej części społeczeństwa.
Wspomnienia ucznia PestalozziegoByło nas około sześćdziesięciu uczniów, chłopców i dziewcząt od lat 8‑15, a nauka trwała od 8‑11 rano i 2‑4 po południu. Uczyliśmy się rysować, rachować i ćwiczyć w wymowie. Nie czytano, ani też nie pisano, toteż uczniowie nie mieli zeszytów, ni czytanek. Podobnie, nie kazano nam wydawać na pamięć ustępów treści duchownej, czy też świeckiej. Do rysunków nie dawano nam ani wskazówek, ani tematów, tylko kredkę i tabliczki. Do nauki rachunków mieliśmy po jednej na dwoje, małą tabelkę z tektury, podzieloną na kwadraty z punktami. Mieliśmy je liczyć, dodawać, odejmować, mnożyć i dzielić ze sobą
Źródło: Wspomnienia ucznia Pestalozziego, [w:] Źródła do historii wychowania, oprac. S.Kot, Warszawa 1930, s. 244–248.
Szersze zmiany w szkolnictwie umożliwiła kasata (przejęcie) jezuitów, która miała miejsce w 1773 r. Prowadzone przez zakon gimnazja stały się placówkami państwowymi – nastąpiła ich sekularyzacjasekularyzacja, a przejęcie jezuickich majątków pozwoliło zebrać fundusze na przeprowadzenie reformy. Przykładowo w Warszawie powstało pierwsze w Europie ministerstwo oświaty (Komisja Edukacji Narodowej), którego zadaniem było upaństwowienie szkolnictwa i opracowanie nowych programów nauczania.
Postęp techniki i rosnące potrzeby państwa spowodowały w Europie braki kadrowe. Potrzebni byli inżynierowie, wojskowi i urzędnicy niższego szczebla, dlatego zaczęły powstawać szkoły realne o profilu zawodowym, uczelnie techniczne i akademie wojskowe. Najwięcej takich placówek pojawiło się w Prusach. Ponadto oświeceni monarchowie chętnie otwierali szkoły rycerskie (średnie). Młodzież szlachecka przez pierwsze cztery lata uczyła się tam dobrych manier, tańca, języków nowożytnych oraz przedmiotów humanistycznych i ścisłych, a ostatnie dwa lata nauki poświęcała na przygotowanie się do pracy zawodowej. Absolwenci szkół rycerskich sprawowali wyższe urzędy publiczne, zasilali szeregi armii i administracji państwowej, służyli na arystokratycznych dworach i pracowali w dyplomacji. Szkołę Rycerską założył np. Stanisław August Poniatowski.
W jakiej roli występuje książę: ucznia czy komendanta Szkoły?
Akademie i towarzystwa naukowe
Tempo zakładania uniwersytetów w Europie w XVIII w. spadło w porównaniu z okresem wcześniejszym i chociaż wiele ośrodków przeszło gruntowną reformę, to nie one były głównymi propagatorami wiedzy i nowych idei. Tę rolę odgrywały powstające towarzystwa naukowe i akademie. Pierwsze tego typu instytucje: angielskie Towarzystwo Królewskie i francuska Akademia Nauk powstały z inicjatywy władców jeszcze w XVII w. W oświeceniu dołączyły do nich m.in. Pruska Akademia Nauk w Berlinie (1700 r.) oraz Cesarska Akademia Nauk w Petersburgu (1724 r.).
Dlaczego przychylność władcy była tak ważna dla członków Akademii?
W salonie, kawiarni i klubie
Miejscami, w których dyskutowano o nowych odkryciach oraz ideach oświeceniowych, były także tzw. salony (przez ówczesnych nazywane zgromadzeniami lub wieczorami). Chociaż zdarzało się, że spotkania te organizowali mężczyźni, zwykle ich animatorkami były kobiety – arystokratki i zamożne mieszczanki. Zapraszały do swoich domów artystów i ludzi pióra, którzy czytając swoje dzieła na głos, zabawiali gości. Na marginesie tematów poruszanych w ich utworach towarzystwo rozmawiało o literaturze i sztuce, jak również o sprawach społecznych, gospodarczych i politycznych (więcej w Sprawdź się, ćwiczenie 4).
Najsłynniejsze spotkania w XVIII w., na których wzorowały się europejskie elity, organizowały Francuzki. Salon pani Geoffrin, wdowy po administratorze manufaktury luster w Saint‑Gobain, odwiedzali czołowi przedstawiciele oświecenia. Na obrazie widzimy arystokrację i intelektualistów przysłuchujących się dziełu czytanemu przez filozofa i matematyka d’Alemberta. Gospodyni, w niebieskiej sukni, siedzi w pierwszym rzędzie, na trzecim krześle od prawej. Pani Geoffrin była przyjaciółką filozofów, ale wiele osób w Paryżu żywiło do nich niechęć. Często zdarzało się, że ludzie o różnych poglądach spotykali się pod jednym dachem, ale nawet jeżeli dochodziło między nimi do wymiany opinii, etykieta nakazywała powstrzymywanie się od prowadzenia zaciętych sporów.
Zwróć uwagę, że w spotkaniu u pani Geoffrin biorą udział kobiety. O czym świadczy ich obecność?
O ile w domach szlachty i bogatej burżuazjiburżuazji spotykali się przedstawiciele elit, o tyle w popularnych wówczas kawiarniach czas spędzali średniozamożni mieszczanie i ludzie wolnych zawodów (prawnicy, lekarze, nauczyciele i literaci). Często dyskutowali tam o problemach społecznych i politycznych. W Anglii w kawiarniach gromadzili się także członkowie klubów i towarzystw naukowych, aby wysłuchać wykładu lub wziąć udział w debacie na ważny temat społeczny.
Tajemnicza masoneria
Masoneria (czyli wolnomularstwo) powstała w Wielkiej Brytanii na początku XVIII w. i szybko rozprzestrzeniła się w Europie i Ameryce. Była to organizacja tajna i elitarna, należeli do niej arystokraci, zamożni mieszczanie, uczeni i filozofowie. Członkowie uważali się za równych sobie braci (mimo przynależności do różnych stanów) i łączyli w loże, osobne dla mężczyzn i osobne dla kobiet. Bracia masoni i mniej liczne siostry masonki dążyli do zrealizowania oświeceniowych haseł wolności, równości i braterstwa; wierzyli, że ich ruch przyczyni się do odbudowy moralnej świata. Ważne były dla nich dokształcanie się, wspieranie edukacji biednych i działalność charytatywna. Ze względu na liberalizmliberalizm, antyklerykalizmantyklerykalizm i kosmopolityzmkosmopolityzm popadli w konflikt z Kościołami, które obawiały się osłabienia swojej pozycji w społeczeństwie. Podstawowe wartości wyznawane przez wolnomularzy i zasady funkcjonowania organizacji nie uległy zmianie do dziś.
Co możemy powiedzieć o miejscu, w którym odbywa się scena przedstawiona na rycinie?
Do czego mogą nawiązywać widoczne na grafice przedmioty?
Słownik
(z gr. anti – przeciw, klerikos – mający władzę religijną) niechętny lub wrogi stosunek do udziału duchownych w życiu społecznym i politycznym
(z fr. bourgeoisie – mieszczaństwo) zamożni mieszczanie żyjący z pozarolniczej działalności gospodarczej, cieszący się wysoką pozycją społeczną
(gr. kosmopolites – obywatel świata) pogląd sprzeciwiający się podziałom terytorialnym i politycznym, które są źródłem konfliktów i wojen; postawa społeczna zakładająca, że ojczyzną człowieka jest cały świat
, a jego mieszkańcy tworzą jedną ogólnoludzką wspólnotę
(z łac. liberalis – wolnościowy, od liber – wolny) kierunek polityczny i ideologia; zakłada, że wolna (nieskrępowana nakazami) wolność jednostki jest gwarantem zrównoważonego i rozwijającego się społeczeństwa; promuje tolerancję wobec poglądów i zachowań innych oraz ceni różnorodność i pluralizm
(z gr. retorike – sztuka wymowy) nauka zasad poprawnego i pięknego wysławiania się
(z łac. saecularis – świecki) zeświecczenie; przejście majątków, urzędów lub uprawnień spod władzy kościelnej pod władzę świecką; również przejście osoby duchownej do stanu świeckiego
jezuici, Towarzystwo Jezusowe (łac. Societas Iesu); katolicki zakon męski założony w 1534 r. przez św. Ignacego Loyolę w Paryżu; celem Towarzystwa było wspieranie Kościoła rzymskokatolickiego poprzez pracę oświatową i misyjną; w wyniku narastającej krytyki ze strony filozofów oświecenia oraz konfliktów między władcami europejskimi a jezuitami papież Klemens XIV rozwiązał zakon w 1773 r.; został on przywrócony na początku XIX w. przez papieża Piusa VII
Słowa kluczowe
edukacja, szkoła, wychowanie, odkrycia naukowe, oświecenie, salon, kawiarnie, masoneria, John Locke, Jean‑Jacques Rousseau, Johann Heinrich Pestalozzi
Bibliografia
Możdżeń S.I., Historia wychowania do 1795, Kielce 2005.
Litak S., Historia wychowania: Do Wielkiej Rewolucji Francuskiej, t. 1, Kraków 2004.
Rostworowski E., Historia powszechna. Wiek XVIII, Warszawa 1977.
Wielka historia świata. Świat w XVIII wieku, t. 8, red. Franaszek P., Kraków 2006.