Warto przeczytać

29 maja 1883 roku, w Łasku koło Łodzi, na świat przyszedł Mieczysław Władysław Wolfke, człowiek, o którym dziś już mało kto pamięta. Trudna sytuacja polityczna i społeczna w czasach, w których przyszło mu żyć, sprawiły, że nie otrzymał nigdy zasłużonego miejsca w panteonie polskich naukowców. Ten wybitny fizyk, prekursor telewizji i holografiiholografiaholografii, odkrywca dwóch odmian ciekłego helu oraz metody zestalenia tego pierwiastka, a także aktywny działacz społeczny, pozostał ostatecznie zapomniany.

Mieczysław już jako dziecko wykazywał wybitne zdolności. Oprócz napisania wspomnianej rozprawy o planetostacie, w wieku 17 lat otrzymał patent na telektroskop bez drutów, czyli urządzenie będące prototypem dzisiejszej telewizji (Fot. 3.). Szukając jednak informacji na ten temat w Internecie, znajdziecie przede wszystkim notatki o wynalazku Jana Szczepanika, czyli telektroskopie – „aparacie do reprodukowania obrazów na odległość za pomocą elektryczności”. Wolfke, łącząc jego pomysł z ideą Guglielmo Marconiego przesyłania telegramów za pomocą fal elektromagnetycznych, stworzył urządzenie pozwalające na przesyłanie informacji „bez drutów”.

R14gIj0MkEQLI

Fot. 3. Rysunek poglądowy przedstawia kilka rysunków, rzutów teleskopu bez drutów. U góry przedstawiono rzuty z boku. Można dostrzec mocowania, zębatki i różne przekładnie zastosowane w mechanizmie. W części dolnej przedstawiono powiększenia niektórych elementów, klin, dwa podłużne fragmenty, koło z otworkami oraz coś w rodzaju sześcianu z wypustkami na dwóch przeciwległych ścianach. Do tych wypustek przymocowane są sprężynki.

Kolejne lata, czas studiów i pierwszych miłości, przyniósł zainteresowanie Wolfkego popularyzacją nauki, filozofią, a także optyką. W 1907 roku Mieczysław przeniósł się do Wrocławia, gdzie wynalazł lampę kadmowo‑rtęciową. Rozpoczął również prace nad uogólnieniem teorii Abbego i układami optycznymi. Po tym, jak w 1910 roku obronił doktorat, rozpoczął podróże po najlepszych zachodnich laboratoriach. Trafił między innymi do zakładów Carla Zeissa w Jenie i laboratorium profesora Ottona Lehmanna w Karlsruhe, gdzie wpadł na pomysł, który przerodził się w opis idei holografiiholografiaholografii.

Odbierając Nagrodę Nobla za badania nad holografią w 1971 roku, Dennis Gabor powiedział, że nie wiedział o tym, iż „(…) Mieczysław Wolfke zaproponował tę metodę w 1920 roku, nie podejmując jednakże próby jej doświadczalnej realizacji”. Mylił się tutaj dość mocno. Okazuje się, że Wolfke podjął takie próby, lecz nie było wówczas lasera o mocy, która pozwoliłaby mu uzyskać oczekiwane wyniki. Tym samym jego osiągnięcie nie zostało zauważone.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Wolfke przyjechał do Warszawy, by rozpocząć pracę jako profesor Politechniki Warszawskiej. Jednak bieg wydarzeń sprawił, że musiał zrezygnować z badań w dziedzinie optyki. Zajął się wówczas problematyką niskich temperatur, nauczaniem studentów i prowadzeniem wykładów popularnonaukowych, które gromadziły rzesze słuchaczy (o czym można przeczytać między innymi w „Dziennikach” Marii Dąbrowskiej).

W 1924 roku profesor Wolfke wyjechał do Lejdy, do tamtejszego Instytutu Niskich Temperatur, gdzie w wyniku współpracy z prof. Heikem Kamerlinghiem Onnesem, a następnie Willemem Keesomem, zaproponował teoretycznie doświadczenia, które doprowadziły do odkrycia dwóch postaci ciekłej fazy helu oraz do zestalenia ciekłego helu pod ciśnieniem. Wolfke tym samym zatoczył koło w rodzinnej tradycji, gdyż w roku jego narodzin, jego wuj – Gustaw Kośmiński – był obecny w laboratorium Karola Olszewskiego i Zygmunta Wróblewskiego w trakcie skroplenia tlenu i azotu.

Badania nad nową fazą ciekłą helu doprowadziły również do zaobserwowania intrygującego zjawiska. Otóż ciecz okazała się nie wykazywać lepkości, przeciskała się przez najcieńsze rurki, płynęła samoistnie do źródeł ciepła i tworzyła samonapędzające się fontanny. Jednakże ani Wolfke, ani Keesom nie pochylili się nad tym zjawiskiem. Zrobił to dopiero Piotr Kapica, opisując zjawisko nadciekłościnadciekłośćnadciekłości, za które otrzymał Nagrodę Nobla.

RivJQViXspMaj

Fot. 4. Zdjęcie poglądowe przedstawia fotografię czarno‑białą, na której są naukowcy pozujących do zdjęcia grupowego. Część z nich siedzi na krzesłach ustawionych w półkole, za nimi stoją dwa rzędy osób. Na zdjęciu widoczna jest przewaga mężczyzn. Wszyscy pozujący do zdjęcia, to wybitni naukowcy podczas uroczystości złotego jubileuszu promocji doktorskiej Hendrika Lorentza. Wśród nich, oczywiście Mieczysław Wolfke.

Do przełomowych prac Wolfkego można dopisać jeszcze wiele innych. Część z nich dotyczyła fizyki, część miała zaś charakter techniczny i była efektem pracy na rzecz Tymczasowego Komitetu Doradczo‑Naukowego, ale przede wszystkim każda z nich miała za zadanie przyczynić się do rozwoju polskiej nauki i doprowadzenia jej do standardów światowych.

Wolfke, jeszcze przed przyjazdem do Warszawy, przebywając i pracując w Zurychu, utrzymywał kontakty z najwybitniejszymi światowymi naukowcami. Przyjaźnił się między innymi z Albertem Einsteinem, z którym organizował domowe koncerty (Einstein grał na skrzypcach, zaś Wolfke na pianinie) oraz utrzymywał kontakt listowny. Korespondował też z innymi wybitnymi osobistościami świata nauki, których zapraszał do Warszawy, będąc prezesem Polskiego Towarzystwa Fizycznego. To między innymi Einstein i Schrödinger byli recenzentami jego habilitacji.

R18jqfv3S0KBz

Fot. 5. Zdjęcie poglądowe czarno‑białe przedstawia trzech stojących mężczyzn w pomieszczeniu pracowni, najprawdopodobniej podczas eksperymentu. Mężczyzna po lewej stronie stoi frontem i trzyma prawą dłonią wajchę od urządzenia, mężczyzna po środku odwrócony jest lekko prawym bokiem, prawą rękę ma podpartą na boku a lewą dotyka urządzenia, mężczyzna po prawej stronie odwrócony jest lekko lewym bokiem, lewą rękę ma za plecami a prawą ręką trzyma za element urządzenia i ten mężczyzna to jest Mieczysław Wolfke - polski fizyk, prekursor telewizji i holografii, odkrywca metody zestalenia helu oraz dwóch odmian ciekłego helu. Pomieszczenie jest dość surowe i industrialne, na podłodze jest terakota a za plecami mężczyzny stojącego po środku są schody prowadzące na dół.

RZ6j4UYo74yOw

Fot. 6. Zdjęcie poglądowe przedstawia wnętrze laboratorium. Na stołkach i meblach stoją sprzęty laboratoryjne w nieładzie. Wiele z nich połączone jest kablami lub drutami. Przewody zwisają również z sufitu. Za stołem laboratoryjnym widać masywne, suwane drzwi oraz podwieszaną półkę ze szklanymi, pękatymi elementami o podłużnych końcach.

Badania Wolfkego przerwał wybuch II wojny światowej. Z jego zakładu fizyki na Politechnice Warszawskiej władze niemieckie wywiozły sprzęt, on jednak nie poddał się i prowadził nieustannie działalność dydaktyczną i konspiracyjną. Warto także wspomnieć, że jeszcze przed wojną, w maju 1939 roku, ostrzegał przed bronią atomową, zaś w 1945 roku wydał broszurę o bombie atomowej. Po zaprzestaniu działań zbrojnych Wolfke przyczyniał się do odbudowy polskiej nauki. Następnie udał się w zagraniczną podróż, mającą na celu poznanie aktualnego stanu światowej nauki oraz zakup nowoczesnej aparatury. 4 maja 1947 roku zmarł nagle w Zurychu.

RcEolMuPsK3rz

Fot. 7. Zdjęcie poglądowe czarno‑białe przedstawia siedzącego mężczyznę w średnim wieku, podpierającego się prawą ręką o brodę. Mężczyzna ma krótkie włosy zaczesane do góry, ma krótkie wąsy a na serdecznym palcu obrączkę. Ubrany jest w elegancką marynarkę z widocznym fragmentem białego kołnierzyka od koszuli i krawatu.

Życie Wolfkego (Fot. 7.) pełne było miłości do nauki, ale i kłód rzucanych mu przez los pod nogi. Ostatecznie, jego wielkie idee nie zostały doprowadzone do końca, a wspaniałe wynalazki – należycie docenione. Po śmierci zapomniany, nie doczekał się odpowiedniego uznania. Niestety, w historii polskiej nauki nie jest to rzadka sytuacja. A szkoda...

Słowniczek