Pierwszy okres władzy

W warunkach wojny domowej kształtował się nowy ustrój. Określany był on jako dyktatura proletariatu, ale w rzeczywistości była to dyktatura partii i jednego człowieka - Lenina. Obietnice wprowadzenia demokracji pozostały bez pokrycia. W listopadzie 1917 r. odbyły się wprawdzie wybory do Zgromadzenia Konstytucyjnego, ale bolszewicy zdobyli w nich niespełna 25 % miejsc. Najwięcej głosów uzyskali eserowcy (socjaliści‑rewolucjoniści) - ok. 40 proc. Pierwsze zgromadzenie odbyło się 5/18 stycznia 1918 r. i bolszewicy zażądali od niego zrzeczenia się uprawnień legislacyjnych. Wobec oporu ze strony deputowanych Zgromadzenie zostało rozwiązane. Fakt ten uważa się za przypieczętowanie rewolucji październikowej i ostateczne potwierdzenie przejęcia władzy przez bolszewików.

W marcu 1918 r. po długich negocjacjach bolszewicy podpisali układ pokojowy z Niemcami (pokój w Brześciu Litewskim), kończąc w ten sposób udział Rosji w I wojnie światowej. Warunki były ciężkie, ale dalsze prowadzenie działań wojennych mogło mieć katastrofalne skutki.

RO6sF2tucd6GK1

Fotografia przedstawia pomnik mężczyzny na postumencie na tel odnawianego budynku. Obok pomnika powiewają na masztach trzy flagi Związku Radzieckiego.

Szeregi partii rosły lawinowo. W lutym 1917 r. liczyła ona ok. 23 tys. członków, a już niecały rok później 730 tys. W marcu 1918 r. bolszewicy przemianowali swoją partię na Rosyjską Partię Komunistyczną (bolszewików). Zdelegalizowano inne partie polityczne poza bolszewicką i to ona decydowała o przyszłości Rosji. Po przejęciu władzy bolszewicy wprowadzili szereg ustaw, całkowicie zmieniających system polityczny i społeczny w Rosji (np. uchwalili ustawy znoszące tytuły arystokratyczne, ograniczające wpływy Cerkwi, nadające mniejszościom narodowym prawo do samostanowienia, dekret o ziemi nadający chłopom ziemię). Od początku ważną rolę w procesie kształtowania się nowego systemu odegrał terror. W grudniu 1917 r. powstała Wszechrosyjska Komisja Nadzwyczajna do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem (ros. skrót Czeka), na czele której stanął Feliks Dzierżyński. Organizacja ta zyskała wprost nieograniczone uprawnienia. Z czasem CzekaCzekaCzeka przejęła nadzór nad wieloma dziedzinami życia obywateli, a jej kompetencje daleko wykraczały poza kwestie związane z bezpieczeństwem państwa. Główną metodą stosowaną przez funkcjonariuszy była egzekucja w trybie pilnym. We wrześniu 1918 r. po nieudanej próbie zamachu na Lenina w całym kraju zostały wprowadzone wzmożone represje (tzw. czerwony terror).

Na przełomie czerwca i lipca 1918 r. zakończył się proces budowy jednopartyjnej dyktatury w Rosji. Zwieńczeniem tego procesu było zamordowanie przebywającego w Jekaterynburgu cara rosyjskiego, Mikołaja II wraz z rodziną.

Na przełomie 1917/1918 r. rząd bolszewicki podjął pierwszą realną próbę budowy gospodarki opartej na ideach komunistycznych i zasadach tzw. gospodarki planowej, która częściowo miała odpowiadać na trudności wywołane wojną domową. Ten typ polityki gospodarczej otrzymał miano komunizmu wojennego. Reformy nie przyniosły jednak oczekiwanej poprawy, pogłębiając jeszcze bardziej chaos ekonomiczny i przyczyniając się do ogromnej klęski głodu.

Jak utrzymać władzę?

Zwycięstwo rewolucji październikowej w 1917 r. w Rosji wiązało się z przejęciem władzy przez bolszewików w kilku najliczniejszych ośrodkach, przede wszystkim w Piotrogrodzie i Moskwie. Reszta ogromnego terytorium dawnego imperium carskiego pozostawała poza bezpośrednim zwierzchnictwem Lenina i jego ludzi. W listopadzie 1918 r. bolszewicy panowali tylko nad 27 guberniami europejskiej części Rosji i połową ludności. Pozostałe ziemie (Polska, Finlandia, kraje nadbałtyckie, Ukraina, Zakaukazie, Azja Środkowa i Syberia) albo odłączyły się od Moskwy i ogłosiły niepodległość albo pozostawały w rękach przeciwników. Nowy reżim od początku miał bardzo wielu przeciwników. Siły antybolszewickie skupiały różne środowiska, zaliczali się do nich zwolennicy caratu, liberałowie, członkowie innych partii politycznych, anarchiści czy wreszcie niezadowoleni z polityki ekonomicznej nowej władzy chłopi. Przyjęło się ich określać mianem „białychbialibiałych”. Wkrótce po rewolucji rozpoczęła się wojna domowa (1917–1921), która na wiele lat pogrążyła Rosję w kryzysie społecznym i ekonomicznym. Wygrali ją czerwoni (bolszewicy), choć początkowo przebieg konfliktu nie wróżył im zwycięstwa. Ostatecznie ich przeciwnicy, mimo lokalnych sukcesów, nie byli w stanie przejąć inicjatywy i zostali pokonani.

RJsh10RT8rh7E

Ilustracja przedstawia mapę Rosji w trakcie wojny domowej. Oznaczono tereny opanowane przez bolszewików z miastami Petersburg, Wołogda, Moskwa, Smoleńsk, Kaługa, Woroneż, Penza, Wiatka, Perm, Saratów, Carycyn i Astrachan. Po wschodniej stronie oznaczono też obszar antybolszewicki, gdzie odradzały się państwa: Łotwa, Estonia i Ukraina z opisanymi miastami: Mińsk, Kijów, Charków, Kiszyniów, Jekaterynburg, Odessa i Rostów. Na pie widać ze działania wojenne przeciw bolszewikom były prowadzone z obu stron, zarówno od wschodu przez pierwotną Rosję jak i od zachodu przez nowo powstające państwa.

Zwycięstwo czerwonych…

Wiele przyczyn złożyło się na zwycięstwo czerwonych. Bolszewicy, którzy na początku wojny nie dysponowali prawie żadnymi siłami zbrojnymi, dwa lata później mieli pod swoimi rozkazami pięciomilionową armię. Stanowiła ona siłę, z którą trzeba się było liczyć, mimo słabego uzbrojenia i dezercji. Biali dysponowali 500 tys. żołnierzy, podzielonymi pomiędzy armie: działającą na północy pod dowództwem gen. Nikołaja Judenicza i gen. Jewgienija Millera, na południu – gen. Antona Denikina i Piotra Wrangla, na wschodzie – admirała Aleksandra Kołczaka. Na czele Armii Czerwonej stanął Lew Trocki.

R15q6wC5xge6f

Fotografia przedstawia oddział żołnierzy stojących w szeregu i przemawiającego do nich mężczyznę z wąsami. Za nim dwóch żołnierzy salutuje mu.

RijIkIjl2SYKy1

Fotografia przedstawia płaski obszar ziemi po który jedzie kilkudziesięciu żołnierzy na koniach w jednym kierunku. Na ziemi leży śnieg.

Przywrócił on dyscyplinę w armii oraz – zdając sobie sprawę z niedoborów kadry oficerskiej – powołał pod broń 50 tys. byłych carskich oficerów, m.in. Michaiła Tuchaczewskiego. Każdemu z nich przydzielono specjalnego komisarza, który miał kontrolować swojego dowódcę na wypadek zdrady i tym samym zagwarantować jego lojalność.

Wielu spośród tych, którzy opowiedzieli się po stronie Lenina, było fanatycznie oddanych sprawie. Z nową władzą mnóstwo ludzi wiązało ogromne nadzieje, wierzono, że przyniesie ona powstanie sprawiedliwego świata opartego na zasadach wolności. Idee rewolucyjne głoszone przez bolszewików zapowiadały całkowitą zmianę, koniec wyzysku, braterstwo i wieczne szczęście. Dla wielu wizja ta była bardzo kusząca i przyciągała coraz więcej zwolenników. Ale nie tylko to zadecydowało o zwycięstwie Lenina i jego ekipy w wojnie domowej. Ważną rolę odegrał również przekaz propagandowy, umiejętnie wykorzystywany przez bolszewików i rozpowszechniany wszędzie tam, gdzie znajdowała się Armia Czerwona. Wojna była przedstawiana przez nich jako walka z siłami zła – caratem, burżuazją, przesądami i kapitałem zagranicznym. Podejrzanych o sprzyjanie stronie przeciwnej uznawano za wrogów politycznych i rozstrzeliwano na miejscu. Terror utrzymywał społeczeństwo w strachu i zapewniał lojalność.

R6XWZpRUwADQl

Ilustracja przedstawia obraz przedzielony dwoma kolorami, po prawej stronie koło, po lewej stronie trójkąt zachodzący swoim wierzchołkiem na koło. Dookoła kilka napisów w rosyjskim języku.

…i przegrana białych

Główną słabością armii białych był brak poczucia wspólnoty. Łączyło ich jedynie pragnienie zniszczenia bolszewików, poza tym różnili się poglądami na sprawy polityczne, społeczne i ekonomiczne. W szeregach opozycjonistów znajdowały się osoby z różnych partii – od socjalistów do konserwatystów – spośród których wielu chciało powrotu do sytuacji z czasów imperium carskiego. Żołnierze często byli silnie związani z danym regionem i nie chcieli walczyć nigdzie indziej, poza tym biali działali na kilku frontach. Poszczególni dowódcy byli wobec siebie pełni podejrzeń i dlatego niezbyt skłonni do skoordynowania wysiłku militarnego. Dodatkowo odległość pomiędzy armiami utrudniała komunikację. Oficerowie służący pod dowództwem Kołczaka i Denikina spotykali się np. w Paryżu. Obie armie – czerwonych i białych– bardzo ucierpiały w wyniku dezercji, biali mieli jednak większe trudności z uzupełnieniem swoich sił i utrzymaniem dyscypliny wśród żołnierzy. Cieszyli się także mniejszym niż bolszewicy poparciem społecznym. Biali generałowie zapowiadali przywrócenie stosunków własnościowych sprzed rewolucji, co automatycznie kierowało sympatię chłopów ku bolszewikom.

Często na tyłach działających armii dochodziło do wystąpień chłopskich. Szali wojny na stronę białych nie przechyliła również pomoc państw ententy. Ich wojska chętnie wspomagały walczących dostawami broni i radą, ale nie brały bezpośredniego udziału w walkach. Przeciwne temu były społeczeństwa zachodnie, wyczerpane dopiero co zakończoną wojną. Nie przeszkodziło to bolszewikom w przedstawianiu swoich przeciwników politycznych jako marionetek w rękach Zachodu.

R84IczHdtZYCp

Fotografia przedstawia pomnik mężczyzny w ujęciu od dołu. Mężczyzna ubrany jest w mundur wojskowy i ma zarzucony na ramiona długi płaszcz bez włożonych w rękawy rąk. Za nim widać czyste niebo.

Ofiary i ruiny

W wyniku wojny domowej śmierć poniosły miliony osób, z których większość to ludność cywilna. Przyczyną ogromnych strat ludnościowych były nie tylko działania wojenne, ale także głód, epidemie i terror. W czasie wojny domowej obie armie dopuszczały się bezprzykładnych okrucieństw wobec swoich przeciwników politycznych. Ofiarą czerwonego terroruczerwony terrorczerwonego terroru i działań białych padły setki tysięcy ludzi. W czasie wojny wprowadzono również politykę komunizmu wojennegokomunizm wojennykomunizmu wojennego, który doprowadził do całkowitej zapaści gospodarczej kraju.

W sumie wojna domowa w latach 1918‑1921 pochłonęła, według szacunków historyków, ok. 23 mln istnień ludzkich. Skutkiem tego konfliktu oraz nieudolnej polityki bolszewików była też klęska głodu w latach 1921‑1923, która doprowadziła do śmierci ok. 5 mln ludzi. Wojna domowa stała się jednym z mitów spajających Związek Sowiecki i do dziś zajmuje ważne miejsce w świadomości społecznej Rosjan.

Słownik

Słowa kluczowe

wojna domowa w Rosji, komunizm wojenny, biali

Bibliografia

P. Oxley, Russia. From Tsars to Comissars, Oxfrod University Press 2001.

E. Czapiewski, J. Tyszkiewicz, Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2010.

Wielka historia świata. Tomy 1‑12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‑2006.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.