Arystofanes i komediakomediakomedia

Pierwsze konkursy scenicznych przedstawień komedii zaczęły być organizowane w Atenach na początku V w. p.n.e. Źródła tego gatunku są bliskie źródłom tragedii – oba gatunki dramatyczne narodziły się z improwizowanych śpiewów wykonywanych podczas uroczystości na cześć boga Dionizosa. Tragedia – z pieśni poważnych i wzniosłych, komedia – z utworów swawolnych i prześmiewczych. Pierwszą definicję komedii zawdzięczamy starożytnemu greckiemu filozofowifilozofiafilozofowi i znawcy ówczesnej literatury Arystotelesowi (384‑322 p.n.e.). Pisał on w swej Poetyce:

R10BLSv4TyDRP

Zdjęcie przedstawia antyczną maskę teatralną. Jest ona wykonana z marmuru. Maska posiada otwory na oczy, uszy i usta. Usta są szeroko rozwarte.

R1617dKuy2P8w1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę męskiego popiersia. To starszy mężczyzna. Ma gęste, układające się włosy. Jego twarz zdobi gęsta i długa broda.

Arystofanes był synem średnio zamożnego chłopa, ale uzyskał dobre wykształcenie. Jest jednym z najważniejszych i najbardziej znanych twórców antycznej komedii greckiej. Uczestniczył w organizowanych corocznie w Atenach konkursach komediowych i zwyciężał w nich jako autor dramatów. Jego najsłynniejsze utwory sceniczne to, oprócz  Chmur,  Żaby,  Lizystrata oraz Sejm kobiet.

Chmury nie zyskały wielkiej popularności za życia Arystofanesa i zostały na nowo odkryte dopiero w renesansowych Włoszech w XV w. Dziś uznaje się je za jeden z najlepszych utworów tego autora.

Sokrates i sofiścisofiścisofiści w komedii Arystofanesa

Ateny za czasów Arystofanesa miały już ugruntowany ustrój demokratyczny. Z prawa głosu w ateńskiej polis mogło korzystać ok. 40 tysięcy ze 120 tysięcy wszystkich obywateli, czyli wolni mężczyźni powyżej 20 roku życia. Nie głosowały kobiety, dzieci, niewolnicy i cudzoziemcy. Cztery razy w miesiącu na ateńskim wzgórzu Pnyks lub na Agorze obradowało zgromadzenie ludowe, podczas którego podejmowano decyzje na drodze głosowania. Każdy z obywateli mógł przemawiać, jednak szczególnie wyróżniali się mówcy zwani demagogamidemagogdemagogami.

Sokrates (ok. 470‑399 p.n.e.) to jeden z najwybitniejszych filozofów greckich, nauczyciel Platona, twórca wielu idei, które przetrwały do dziś, m.in. przekonania o fundamentalnych dla ludzkiego życia wartościach etycznychetykaetycznych. Podkreślał on rolę samoświadomości w etycznym postępowaniu. Jego słynne słowa wiem, że nic nie wiem oznaczały, że każdą refleksję musimy zaczynać od odrzucenia tego, co uważamy za pewne, a uznanie swojej niewiedzy jest początkiem drogi do mądrości. Sokrates sądził, że dobrze postępować może jedynie ktoś, kto wie, co jest naprawdę dobre – kto zna prawdę o dobru. Swą działalność filozoficzną prowadził na ulicach Aten i nie postawił po sobie żadnych pism. Spotykając się ze swymi współobywatelami, pytał ich, co uważają za dobre w życiu, jak należy dobrze żyć i o co się w życiu starać. Następnie wykazywał w myśleniu Ateńczyków jawne sprzeczności oraz to, że powielając myślowe schematy, zwykle maskują nimi egoistyczne i materialistyczne pobudki swych działań. W ten sposób skutecznie zniechęcił do siebie wielu obywateli Aten i naraził się na oskarżenia oraz proces sądowy, zakończony skazaniem go na śmierć.

Sokrates był mylony z sofistami i stał się ofiarą niechęci do tych pierwszych antycznych nauczycieli, którzy pobierali wynagrodzenie za naukę. Uczyli oni nie tyle filozofii, co sztuki przemawiania i argumentowania, i to w taki sposób, by pokonać przeciwnika sporu, a nie odnaleźć wspólnie z nim prawdę. Używając greckich terminów – uczyli erystykierystykaerystyki, a nie retorykiretorykaretoryki. Wykorzystywali do tego wiedzę z zakresu logiki np. po to, by pokonać przeciwnika w sporze sądowym. Stąd zyskali popularność jako nauczyciele wygrywania sporów. Niechlubną sławę przyniosły im stosowane metody, np. używane przez nich sofizmatysofizmatsofizmaty, a także często głoszony relatywizmrelatywizmrelatywizm. Krytykowano sofistów również za to, że swym nauczaniem burzą wiarę i tradycję. Sokrates w komedii Arystofanesa występuje wyraźnie jako przedstawiciel tej grupy. Komediopisarz nie zna jednak lub nie chce znać tego, o czym rzeczywiście filozof nauczał na ulicach Aten.

Satyryczne ujęcie rzeczywistości w komedii Arystofanesa

Cały dramat jest podporządkowany satyrycznemusatyrasatyrycznemu celowi ośmieszenia sofistów i Sokratesa, przedstawianego tam jako jeden z nich. Sokrates reprezentuje w komedii współczesnych autorowi filozofów oraz nowe tendencje w wychowaniu młodzieży. Spór pomiędzy dawną a nową edukacją wyrażają mówcy (nauczyciele) – symbolicznisymbolsymboliczni przedstawiciele prawdy i dobra oraz fałszu i zła: Prawy i Nieprawy (w innym tłumaczeniu: Sprawiedliwy i Niesprawiedliwy). Pierwszy reprezentuje dawne (słuszne z punktu widzenia wymowy dramatu) poglądy i metody nauczania, a drugi – nowoczesne treści oraz sposoby wychowania. Sokrates jest tu ośmieszony nie tylko jako filozof, ale przede wszystkim jako nauczyciel.

UpersonifikowanepersonifikacjaUpersonifikowane chmury, które są uznawane przez Sokratesa – bohatera sztuki – za jedyne rzeczywiste boginie, opiewają go jako wielkiego filozofa i wychowawcę. Tymczasem do głównych zarzutów wobec Sokratesa w jego procesie (a także zarzutu stawianego wówczas sofistom) należy oskarżenie o bezbożność. Sofiści, i rzekomo także Sokrates, mieli demoralizować młodzież, ucząc ją, że dawni bogowie nie istnieją. Zarzut wynikał z tego, iż sofiści starali się wyjaśnić zjawiska przyrodnicze, odwołując się do praw fizycznych. Dla wyznawców tradycyjnej wiary w olimpijskich bogów było to bluźnierstwo i deprawacja młodych. Arystofanes ośmiesza sofistów, czyli przede wszystkim Sokratesa, za ich bezbożne nauki w scenie rozmowy między filozofem a jednym z głównych bohaterów komedii:

W zakończeniu sztuki okazuje się jednak, że chmury pełnią również rolę wychowawczą i w imieniu dawnych bogów sprawdzają odporność ludzi na fałszywe nauki, obnażając zło edukacyjnych nowinek. Chmury mają więc charakter alegoryczny – reprezentują prawdziwych bogów - z punktu widzenia wyznawców tradycyjnych wierzeń.

Spór pomiędzy dawnym a współczesnym wychowaniem młodzieży

Kluczowe dla wymowy dramatu sceny agonuagonagonu, zawierające pojedynek na słowa pomiędzy personifikacjami dawnego i nowego stylu wychowania, dotyczą kwestii edukacji młodzieży. Mówca (nauczyciel) Sprawiedliwy (Prawy) za najważniejszy cel wychowania uznaje kształcenie dawnych cnót – powściągliwości, skromności, dyscypliny, patriotyzmu, posłuszeństwa, szacunku dla starszych. Niesprawiedliwy (Nieprawy) przekonuje zaś, że opiewane przez jego antagonistę cnoty nie przynoszą w życiu korzyści, a ich praktykowanie prowadzi jedynie do odmawiania sobie przyjemności. Powołując się na mitologiczne przykłady, wykazuje brak uzasadnienia dla poglądów swego przeciwnika.

Arystofanes krytykuje współczesną mu filozofię i edukację w symbolizujących ją postaciach Sokratesa i Niesprawiedliwego (Nieprawego) mówcy (nauczyciela). Neguje także nauczanie prowadzone przez sofistów i ubolewa nad odchodzeniem w przeszłość dawnych wzorców edukacyjnych. W istocie to jednak Sokrates w swym nauczaniu głosił prymat cnoty nad innymi dobrami, o które ludzie starają się w życiu – zwłaszcza nad zaszczytami i pieniędzmi. W świetle tego porównania wymowę sztuki moglibyśmy dziś ocenić jako konserwatywnąkonserwatyzmkonserwatywną.

Słownik