Przeczytaj
Zagrożenie zewnętrzne, kryzysy wewnętrzne
W ciągu III w., a zwłaszcza w drugiej jego połowie, oddziały plemion germańskich: Gotów, Herulów, Franków, Alemanów, Wandalów, Burgundów i innych – wielokrotnie napadały na cesarstwo.
Odtąd państwo rzymskie nie zaznało już spokoju. Do najazdów germańskich z północy doszły ataki Partów na wschodnich rubieżach, a od 224 r. jeszcze od nich groźniejszych Persów. Cesarze musieli utrzymywać ogromną armię, która służąc głównie do obrony imperium, nie przynosiła już dochodów, jak miało to miejsce w czasach ekspansji Rzymu. Następcy Marka Aureliusza zmuszeni byli stale podnosić podatki, aby móc opłacić żołnierzy. Powodowało to ubożenie ludności cesarstwa i coraz większy kryzys gospodarczy.
Po śmierci Kommodusa (syna Marka Aureliusza, ostatniego z Antoninów) wybuchły walki o władzę. Żołnierze osadzili na tronie Septymiusza Sewera, który panował w latach 193–211 i założył nową dynastię. Za rządów Sewerów Italia utraciła swoją uprzywilejowaną pozycję i została przekształcona w zwykłą prowincję cesarstwa. Pod naciskiem żołnierzy cesarze zalegalizowali zabronione wcześniej małżeństwa legionistów. Następnie wprowadzono dziedziczną własność ziemi dla żołnierzy w zamian za dziedziczny obowiązek służby wojskowej. W 212 r. n.e. Karakalla nadał obywatelstwo rzymskie całej wolnej ludności cesarstwa.
Gdy podczas wojny z Germanami w 235 r. żołnierze zamordowali ostatniego z Sewerów, Aleksandra, w imperium zapanował chaos. Armie w prowincjach powoływały własnych cesarzy. Jeśli ci nie spełniali oczekiwań żołnierzy, a już zwłaszcza, gdy zmuszali legiony do prowadzenia uciążliwych wojen, byli bez skrupułów mordowani. Cesarstwo faktycznie się rozpadło. W tej sytuacji doszło do przełamania limeslimes przez Germanów – grupy Franków osiedliły się w Galii, a Goci przeniknęli na Bałkany. Germanie, których nie można było usunąć z prowincji, otrzymywali status sprzymierzeńców rzymskich. W rezultacie w armii cesarskiej zaczęły służyć zwarte oddziały germańskie. Wreszcie w 260 r. nastąpił wielki atak perski na cesarstwo. W wyniku zakończonej klęską Rzymian bitwy pod Edessą cesarz Walerian trafił do niewoli perskiej.
„Boscy” cesarze ratują jedność imperium
Odnowienie imperium dokonało się kosztem absolutyzacji władzy cesarskiej. Jego sprawcami byli cesarze pochodzący z Ilirii w prowincji Dalmacji, którzy wywodzili się z nizin społecznych i karierę robili w wojsku – od prostego żołnierza do purpury cesarskiej. Klaudiusz II Gocki, panujący w latach 268–270, odniósł świetne zwycięstwo nad Gotami na Bałkanach (stąd jego przydomek – Gocki). Jego następca Aurelian (270–275) przywrócił jedność cesarstwu i zaczął określać się mianem dominus et deus (łac., pan i bóg).
Zastanów się, jaka jest symbolika tego przedstawienia.
W 284 r. wojsko obwołało cesarzem Dioklecjana, który na wzór Aureliana ogłosił się bogiem. Dioklecjan wprowadził nowy system rządów – tetrarchiętetrarchię, czyli wspólne rządy czterech cesarzy. Dwóch sprawowało władzę zwierzchnią i nosiło tytuły augustów. Obaj posiadali oficjalnych następców i współrządców z tytułami cezarów. Dioklecjan podzielił terytorium cesarstwa na cztery części. Tetrarchami uczynił ludzi spoza własnej rodziny. Autorytet Dioklecjana był tak wielki, że jego zwierzchnictwo nad współrządcami nie ulegało wątpliwości. Charakterystycznym elementem nowego stylu rządów stał się rozrost biurokracjibiurokracji. Cesarze zarządzali imperium przy pomocy licznej i wpływowej grupy urzędników. Reformy Dioklecjana przyniosły państwu stabilizację i umocniły absolutyzm cesarski. Poddani na klęczkach pozdrawiali cesarza, a wola panującego stała się prawem. W 305 r. Dioklecjan abdykował. Pomiędzy synami dwóch dotychczasowych tetrarchów (Maksencjuszem i Konstantynem, którzy domagali się dziedzictwa władzy po ojcach) wybuchły walki. W 312 r. zachodnia część cesarstwa znalazła się w ręku cesarza Konstantyna.
Słownik
(z franc. bureau – urząd + gr. kratos – władza, rząd) hierarchiczna, regulowana przepisami organizacja, oparta na określonym w kontrakcie stosunku bezpośredniej zależności służbowej między zwierzchnikiem a podwładnym, której personel przyjmuje wynagrodzenie pieniężne
grupa ludów indoeuropejskich
lud zachodniogermański, należący do grupy plemion swewskich (Swewowie)
(łac., granica) umocnienia i fortyfikacje na granicach imperium rzymskiego
starożytny lud germański, odłam Swebów
(gr. tetrarchia od tetra – cztery + arche – władza; dosł. rządy czterech) wprowadzony przez cesarza Dioklecjana system rządów polegający na równoczesnym panowaniu czterech władców: dwóch wyższej rangi – augustów oraz dwóch niższej – cezarów
Słowa kluczowe
Marek Aureliusz, limes, kryzys cesarstwa, tetrarchia, Konstantyn Wielki, Cesarstwo Rzymskie, starożytność, starożytny Rzym, kultura starożytnego Rzymu, społeczeństwo starożytnego Rzymu, antyk
Bibliografia
K. Christ, Historia Cesarstwa Rzymskiego. Od Augusta do Konstantyna, przeł. A. Gierlińska, Poznań–Gniezno 2016.
T. Kotula, Septymiusz Sewerus, cesarz z Lepcis Magna, Wrocław 1987.
Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004–2006.
Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.