Wizerunek Boga niemiłosiernego

W hymniehymnhymnie Jana Kasprowicza Dies irae chrześcijański wizerunek Boga jako ojca miłosierdzia, dobroci i sprawiedliwości został poddany znaczącemu przekształceniu. Wyrażone w utworze afekty to przede wszystkim groza, ból i zwątpienie. W rzeczywistości poetyckiej hymnu człowiek nie jest umiłowaną przez Boga istotą, ale bezbronną ofiarą Jego potęgi. Jest samotny w obliczu groźnego Stwórcy, który powołał go do życia jedynie po to, by skazać na wieczne potępienie. Wykreowana przez Kasprowicza wizja Sądu Ostatecznego napawa przerażeniem przed okrutną karą, Bóg bowiem nie okazuje w niej spodziewanej łaski.

RIGLuMBkU4Wnt

Obraz przedstawia witraż. Jest na nim przedstawiona postać starszego mężczyzny. To Bóg. Ma uniesioną ponad głowę lewą rękę. U jego stóp widoczna jest woda.

Już od pierwszych słów autor roztacza przed czytelnikiem ponurą katastroficznąkatastrofizmkatastroficzną wizję końca świata:

Strach przed Sądem Bożym spotęgowany jest zapowiedzią, że ów dzień gniewu nie będzie mieć końca. Kasprowicz ukazuje los ludzi pozbawionych jakiejkolwiek pomocy jako makabryczny pochód przypominający ostatnią drogę skazańców prowadzonych na śmierć. Niemoc i strach przed bezlitosnym Sędzią i straszliwą karą doprowadzają ich do szaleństwa. Pozbawieni szansy na odpuszczenie win, ulegają niszczycielskim żądzom i pokusom, a wreszcie pełni dzikiej nienawiści występują przeciwko sobie. Bóg pozostaje obojętny. I choć wznoszone są ku Niemu słowa zmiłuj się nad nami, owe prośby i błagania o odpuszczenie grzechów niczego nie zmieniają.

Hiperboliczna wizja Kasprowicza

Wyrażenie „straszny Sędzia”, jakim Kasprowicz wprowadza Boga do swojego hymnu, tłumaczy rolę, w jakiej ma On wystąpić w tej przerażającej wizji końca świata. Jest to Bóg, który podobnie jak Bóg Starego Testamentu wzbudza w człowieku lęk, jest niedostępny, gniewny, a niekiedy nawet okrutny.

RxIpkxBOI41VG

Obraz przedstawia scenę sakralną. W owalu, który stanowi duża liczba malutkich aniołków, widnieje postać Boga Ojca i Jezusa. Bóg Ojciec przedstawiony jest jako starzec z długą, siwą brodą. Ubrany jest w mocno zdobiony płaszcz, spięty na piersiach ogromną, ozdobną klamrą. Ma głowie ma koronę. Obiema rękami podtrzymuje Jezusa zdjętego z krzyża. Jezus ma na sobie wyłącznie przepaskę na biodrach. Na głowie cierniową koronę. Na jego dłoniach i stopach widoczne są dziury po gwoździach, którymi został przybity do krzyża. Jezus ma zamknięte oczy. Na jego lewym kolanie siedzi biały gołąb. Ma rozpostarte skrzydła. U stóp obu postaci widać Matkę Boską wznoszącą ręce w geście modlitwy. W takiej samej pozie stoi także nieopodal młody mężczyzna.Między nimi, na ziemi leżą kobieta i mężczyzna.

W swoich hymnach Kasprowicz często posługiwał się hiperbolamihiperbolahiperbolami, które miały służyć wyolbrzymieniu opisywanych zdarzeń. Takie zabiegi artystyczne podkreślają ogrom postaci Boga, a także Jego pozycję wobec stworzonego świata. Stwórca dał początek wszystkiemu, ale później pozostał poza światem, niejako „ponad” nim. Samo określenie „On” sugeruje, że Stwórca jest odległy, niemal obcy. Człowiek jest sam u Jego stóp, zdany na Jego łaskę i niełaskę. Bóg przyjął rolę groźnego sędziego, który bezlitośnie karze za grzechy.

Stwórca pozostaje niewzruszony, widząc ludzki ból i cierpienie, obojętne są mu także dochodzące do Niego błagania i modlitwy. Zamiast litościwego Ojca wszelkiego stworzenia, wyłania się obraz bezwzględnego tyrana. Powtarzające się refrenowe wykrzyknienia „i sądzisz!” służą nie tylko podkreśleniu emocji osoby mówiącej, ale również brzmią jak wyrzut, jak modlitewna skarga. Przemawiający w imieniu całej ludzkości podmiot liryczny wyraża w ten sposób swój sprzeciw wobec boskiej obojętności. To odwrócone podejście do rozważanego przez wieki problemu teodyceiteodyceateodycei, czyli pytaniem o to, jak pogodzić istnienie miłosiernego Boga z istnieniem zła na świecie.

R1din8E4EMPyl

Obraz przedstawia centralną część tryptyku Sąd ostateczny. Główną część zajmuje obraz ziemi. Zdaje się ona być pogrążona w chaosie. Dużo jest tu nagich postaci ludzkich. Niektóre z nich leżą, inne stoją czy klęczą. Widać wśród nich rannych. Między ludźmi widoczne są nieproporcjonalnie duże postacie czarnych robaków. Na górze obrazu artysta przedstawił miejsce sądu. Jest tu Bóg Ojciec siedzący na tronie. Są także trąby ostatniej godziny trzymane przez anioły. Nieopodal Boga są także sprawiedliwi, którzy przygotowują się do wejścia do raju. Jest ich bardzo niewielu w porównaniu z dużą liczbą grzeszników.

Egzystencjalne lęki

Tylko ja jeden rozumiem ten utwór – powiedział kiedyś o hymnie Dies irae sam jego autor. Próby interpretacji tego monumentalnego utworu skłaniają do wniosków przejmujących i często szokujących, choć poezja Młodej Polski była pełna tekstów nieortodoksyjnych, a nawet bluźnierczych. Przekonanie, że Bóg opuścił świat, poczucie nadchodzących zmian porządku społecznego i obyczajowego, które prowadzą do katastrofy cywilizacyjnej, sprawiały, że zarówno w filozofii, jak i w sztuce często pojawiały się wizje zagłady, końca świata. EkspresjonistyczneekspresjonizmEkspresjonistyczne kontrastowanie przeciwieństw, takich jak modlitwa i bluźnierstwo, dobro i zło, jasność i ciemność, uwydatniało zmaganie się artysty z lękami metafizycznymimetafizykametafizycznymi i egzystencjalnymi. Człowiek walczył o siebie i w tej walce stawał przeciwko wszelkim schematom, również tym religijnym.

Słownik