Psychoanaliza

W rozwoju psychologii w pierwszej połowie XX wieku znaczącą rolę odegrała psychoanaliza, zwana też psychologią nieświadomości. Jej twórcą był wiedeński neurolog i psychiatra, Sigmund Freud (1856–1939). Inaczej niż behawioryścibehawioryzmbehawioryści, Freud przedmiotem swoich badań uczynił psychikę człowieka.

Wyodrębnił jej trzy sfery: Id (To, Ono), Ego (Ja) i Superego (Nad‑Ja). Id to według Freuda sfera naturalnych popędów i instynktów. Wiążą się one z biologiczną naturą człowieka. Na Ego składają się natomiast racjonalne, świadome czynniki tworzące osobowość danej jednostki. Ego kontroluje nieuświadomione popędy, które często ujawniają się w postaci marzeń sennych.

Z kolei Superego reprezentuje wartości moralne, wzorce etyczne, społeczne oraz kulturowe przechowywane przez tradycję i przekazywane człowiekowi w procesie socjalizacji, czyli nabywania przez jednostkę wzorów zachowań obowiązujących w danej zbiorowości. Id, Ego i Superego to trzy ściśle ze sobą związane sfery psychiki człowieka, łączące podświadomość i świadomość, biologię i kulturę.

Teoria archetypów

Uczniem Freuda był Carl Gustav Jung (1875–1961), który stworzył teorię archetypów. Archetypy (gr. arché – początek, týpos – wzór) to według Junga prawzorce, pradawne obrazy symboliczne. Należą one do wspólnego dziedzictwa ludzkości i wyrażają się w mitach i legendach. Archetypy są obecne w nieświadomości zbiorowej, a tym samym – w nieświadomości każdego człowieka. Przyjmują postać symboli, a zatem mają znaczenia niedosłowne. Archetypowy charakter może mieć np. postać (archetyp matki), miejsce (archetyp domu) czy zdarzenie (archetyp początku, narodzin).

Cudzoziemka w odczytaniu psychoanalitycznym

Możliwości zastosowania w interpretacji Cudzoziemki pojęć z zakresu psychoanalizy dostrzegł jeden z pierwszych recenzentów powieści, Bruno Schulz. Historię Róży można odczytywać jako historię zmagań jej ego ze sprzecznymi wymaganiami dyktowanymi przez superego, ukształtowane na granicy między dwiema kulturami - polską i rosyjską. Niemożność spełnienia tych wymagań jest jedną z przyczyn frustracji głównej bohaterki i jej dogłębnego poczucia wyobcowania.

RTGdteSF45imh

Zdjęcie przedstawia kobietę w średnim wieku. Ma zaczesane, lekko falujące, krótkie włosy. Ubrana jest w długą sukienkę w niewielkie kwiaty. Kobieta wspiera się na regale. Stoi w nim dużo książek. Za plecami kobiety widać kwiaty w wazonie, doniczkę z rośliną, świecznik oraz zdjęcia w ramkach.

Róża‑Ewelina

Powieść Marii Kuncewiczowej można uznać za psychologiczny portret głównej bohaterki Róży Żabczyńskiej. Poznajemy jeden – ostatni – dzień z jej życia. Dzięki retrospekcjomretrospekcjaretrospekcjom możemy jednak prześledzić całą jej drogę życiową. Taka technika narracji, polegająca na odejściu od chronologii w prezentowaniu wydarzeń, nazwana została przez krytyków i interpretatorów „odkształcaniem czasu”. Kolejne fragmenty powieści, przedstawiające Różę w rozmaitych sytuacjach i różnych rolach społecznych, nie tworzą logicznego ciągu opartego na następstwie czasowym. Mechanizm wspomnień uruchamiają zdarzenia z pozoru nieistotne, takie jak: otwarcie wieka fortepianu, wizyta syna i jego żony, pojawienie się Adama czy córki. Zarówno przywoływane w retrospekcjach wydarzenia z młodości Róży, jak i sytuacje rozgrywające się w teraźniejszości ujawniają skomplikowaną osobowość bohaterki. Zmiana imienia (Róża po przyjeździe do Warszawy stała się Eweliną) sygnalizuje, że mamy do czynienia z postacią niejednoznaczną. Kim tak naprawdę jest Róża‑Ewelina? Artystką? Zakochaną kobietą? Żoną i matką? Poznajemy bohaterkę w każdej z tych ról. Jednak to obserwacja jej wewnętrznych rozterek i zmagań z samą sobą, z innymi ludźmi i ze światem pozwala zbliżyć się do tajemnicy Róży. Znaczący wpływ na życie emocjonalne bohaterki miała jej młodzieńcza niespełniona miłość do Michała Bądskiego. To doświadczenie sprawiło, że Róża nosi w sobie poczucie krzywdy, czuje się niedoceniona. Przepełnia ją niechęć do świata, manifestowana wobec obcych wyniosłością i pychą, a wobec najbliższych – oschłością. Bohaterka zmienia się pod wpływem wizyty u doktora Gerhardta. Lekarz, podobnie jak kiedyś zakochany Michał, zachwycił się jej nosem. Jego słowa (ten, ten, o tak, prześliczny nos) dotknęły czułego miejsca w duszy Róży i pomogły jej pogodzić się ze sobą i ze światem.

Obca

Przez całe życie bohaterce towarzyszy poczucie braku zakorzenienia. Wszędzie jest cudzoziemką. W dzieciństwie, spędzonym w rosyjskim Taganrogu, Róża – Polka i katoliczka – czuje się inna ze względu na swoją przynależność narodową i religijną. Gdy zamieszkała u ciotki w Warszawie, Różę znów uznano za obcą – traktowano ją jak Rosjankę, gdyż mówiła z obcym akcentem. Świadomość obcości towarzyszy bohaterce także wśród najbliższych. Nikt nie rozumie jej potrzeb. Mąż i dzieci boją się Róży, ponieważ nie potrafią przewidzieć jej zachowań i reakcji. Zmienne nastroje, egzaltacjaegzaltacjaegzaltacja, apodyktyczność bohaterki sprawiają, że rodzina traktuje ją z dystansem. Róża żyje w nieustannym konflikcie ze światem, w poczuciu samotności i wyobcowania.

Muzyka

Ważnym motywem w powieści Kuncewiczowej jest muzyka. Pojawia się ona w znaczących momentach utworu – łączy kolejne retrospekcje, odzwierciedla emocje bohaterów, obrazuje ich stosunek do świata. Stanowi także nieodłączny element życia rodziny Żabczyńskich. Dla każdego z jej członków jest jednak czymś innym. Dla Róży to największa wartość, której bohaterka podporządkowuje swoje życie. Jej dzieciom, Władysiowi i Marcie, muzyka kojarzy się z matką. Ich stosunek do muzyki jest więc symbolicznym odzwierciedleniem stosunku do matki – tajemniczej, uwielbianej, ale też budzącej niepokój, nieprzewidywalnej w słowach i działaniach. Wreszcie dla męża Róży, Adama, muzyka jest nieprzyjacielem, bo oddziela go od żony, a później zabiera mu także córkę. Miłość Róży do muzyki znajduje symboliczny wyraz w ciągle na nowo podejmowanych próbach zagrania Koncertu D‑dur Brahmsa (którego fragment pojawia się w powieści w formie zapisu nutowego). Bohaterka jest przekonana, że jeśli się to uda, wszystko w jej życiu wreszcie znajdzie się na właściwym miejscu. W muzyce szuka więc Róża ucieczki od smutnej rzeczywistości. To muzyka pozwala jej przeżywać emocje, a także je wyrażać. Czasami jednak skrzypce służą manipulowaniu rodziną – kiedy wszyscy jej członkowie muszą cierpliwie czekać z obiadem na Różę ćwiczącą etiudy i pasaże. Muzyka staje się także dla bohaterki narzędziem zemsty. Róża decyduje o muzycznej edukacji córki i pilnuje postępów w nauce po to, by odebrać Martę ojcu. Muzyka – wielka miłość Róży i skuteczna broń w potyczkach z bliskimi – jest jednak także przyczyną życiowego dramatu bohaterki, która nie zdołała zrealizować marzenia o artystycznej karierze. Miał na to wpływ brak wystarczających umiejętności warsztatowych. Ważniejszą przyczyną klęski Róży wydaje się jednak niezdolność do doświadczenia zachwytu życiem i prawdziwej radości, a w związku z tym – niemożność przekazania ich za pośrednictwem muzyki.

Słownik