Pierwsze reformy

Postępy reformacji zmusiły kurię rzymską do działania. Pierwsze reformy wdrożył Alessandro Farnese, który zasiadał na tronie papieskim w latach 1534–1549 jako Paweł III. On także nie był wolny od przywar swoich poprzedników, znany był m.in. z nepotyzmunepotyzmnepotyzmu, a jego działania skupiały się na utrzymaniu niezależności politycznej od cesarza Karola V. Przeprowadził reformę administracji rzymskiej, przede wszystkim kancelarii i trybunału do spraw kościelnych najwyższej wagi, zwanego Rotą RzymskąRota RzymskaRotą Rzymską.

RMe1IA9wVYlLN1

Obraz prezentuje portret starszego mężczyzny. Mężczyzna siedzi na fotelu. Na jego twarzy widać liczne zmarszczki. Mężczyzna ma bujną siwą brodę i wąsy, jego włosy są krótkie, siwiejące. Mężczyzna ubrany jest w białą sutannę, na ramionach ma purpurową pelerynę. Prawą rękę trzyma na purpurowej stule wystającej spod peleryny. Mężczyzna ma pierścień na serdecznym palcu prawej ręki.

Za pontyfikatu Pawła III działalność wznowiła (w 1542 r.) inkwizycjaInkwizycjainkwizycja, czyli instytucja mająca wyszukiwać, nawracać i karać heretykówheretykheretyków. Na czele zreformowanej inkwizycji rzymskiej stało Święte Oficjum – centralny organ, w skład którego wchodziło sześciu kardynałów. Trybunał inkwizycyjny składał się z dominikanów i mógł działać na terenie każdego kraju. Początkowo działania inkwizycji były wymierzone w heretyckie książki, ale szybko objęły również ludzi, w tym również biskupów i kardynałów. Postępom reformacji miało również przeciwdziałać wydanie w 1559 r. Indeksu ksiąg zakazanychIndeks ksiąg zakazanychIndeksu ksiąg zakazanych (łac. Index librorum prohibitorum), czyli spisu książek, których nie wolno było czytać katolikowi. Znalazły się w nim m.in. dzieła Erazma z Rotterdamu oraz O obrotach sfer niebieskich Mikołaja Kopernika. Indeks i zreorganizowana inkwizycja miały służyć wzmocnieniu katolicyzmu, utrzymaniu wśród wiernych postawy filozoficznej uznanej przez Kościół i zwalczaniu wszelkich odchyleń od kościelnej interpretacji podstawowych zasad wiary katolickiej.

Rola Pawła III w historii Kościoła katolickiego nie jest jednoznaczna. Z jednej strony zapoczątkował odnowę Kościoła, m.in. zreformował kolegium kardynalskie i kurię rzymską, utworzył kongregację do spraw inkwizycji, zatwierdził nowe zakony, w tym zakon jezuitów, i zwołał sobór powszechnysobór powszechnysobór powszechny w Trydencie. Z drugiej – prowadził tryb życia typowy dla papieży renesansu i uprawiał nepotyzm, m.in. stworzył dla swojego syna Piera Luigiego z części ziem Państwa Kościelnego księstwo Parmy i Piacenzy.

Odnowa życia zakonnego i rola zakonów

W walce z rozprzestrzeniającą się reformacją władze kościelne dużą rolę przypisywały zakonom. Szczególnie szeroki oddźwięk miała działalność kapucynów, którzy dzięki wewnętrznej reformie, silnie akcentującej życie w ubóstwie, stworzyli wzór zakonnika cieszącego się dużym autorytetem w społeczeństwie. Prężnie działał również zakon karmelitanek, zreformowany przez Teresę z Ávili, oraz karmelitów, zreorganizowany przez Jana od Krzyża. Symbolem kontrreformacji okazał się jednak zupełnie nowy zakon – Towarzystwo JezusoweTowarzystwo JezusoweTowarzystwo Jezusowe – znany pod nazwą jezuitów. Założył go w 1534 r. były żołnierz Ignacy Loyola. Zadaniem jezuitów była obrona autorytetu papiestwa i interesów kurii rzymskiej w krajach katolickich oraz odzyskiwanie wpływów Kościoła katolickiego w państwach ogarniętych reformacją, a także nawracanie pogan. Ponadto jezuici zajmowali się edukacją oraz działalnością wydawniczą. Zakon jezuitów był silnie scentralizowany, a zakonnicy składali dodatkowy ślub - wypełniać bez ociągania każdy rozkaz papieża. Dzięki temu zakon jezuitów stał się ważnym narzędziem w walce z reformacją.

Sobór trydencki

R17b50EEl9wm81

Obraz przedstawia ogromną salę zbudowaną w stylu romańskim. W półkolu zasiadają w ławach liczni duchowni ubrani w białe sutanny i czarne peleryny. Pod ścianą, na wprost ich ław na podwyższeniu na fotelach podobnych do tronów zasiada siedmiu duchownych w białych sutannach i purpurowych pelerynach, poniżej nich siedzą księża w czarnych sutannach.

Najważniejszą decyzją Pawła III stało się zwołanie soboru powszechnego, który obradował w Trydencie w latach 1545–1563. Jego celem było odnowienie dyscypliny kościelnej, wytępienie herezji i zaprowadzenie pokoju w całym Kościele. Sobór trydencki obradował w trzech sesjach oddzielonych dwiema kilkuletnimi przerwami. Na jego przebieg przemożny wpływ miała sytuacja polityczna w Europie, a zwłaszcza konflikt pomiędzy cesarzem Karolem V a królem Francji Franciszkiem I, który przeszedł do historii pod nazwą wojen włoskich. Nawet po ich zakończeniu wzajemne animozje władców i hierarchów kościelnych ze zwaśnionych państw utrudniały przeprowadzenie obrad i podjęcie konstruktywnych decyzji.

W 1555 r. papieżem został kardynał Giovanni Pietro Caraffa, który przyjął imię Pawła IV. Zanim został głową Kościoła katolickiego, wykazywał się dużą aktywnością na polu kontrreformacji. Od 1536 r. kierował inkwizycją i opracował pierwszy Indeks ksiąg zakazanych. Był zdecydowanym zwolennikiem reformy Kościoła, ale bez odwoływania się do soboru powszechnego - chciał je oprzeć właśnie na działalności inkwizycji. Zdecydowanie zwalczał protestantyzm i jest uważany za pierwszego papieża kontrreformacji.

R17rD1jwIcQqm1

Obraz prezentuje portret dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna siedzi na fotelu. Jest zamyślony. Mężczyzna ma krótką, siwą brodę i niewielkie wąsy. Na głowie ma purpurowe nakrycie głowy. Mężczyzna ubrany jest w białą sutannę, na ramionach ma purpurową pelerynę. Mężczyzna ma duży pierścień na serdecznym palcu prawej ręki. W dłoni trzyma białą chusteczkę.

Prace soborowe nabrały tempa dopiero za pontyfikatu Piusa IV (1559–1565). Nowy papież zaczął reformy od swojego otoczenia: walcząc z nepotyzmem, doprowadził nawet do skazania przez inkwizycję obdarzonych godnościami krewnych poprzedniego papieża. To stanowcze działanie wobec krytykowanej przez wiernych patologii przysporzyło mu zwolenników i ułatwiło zabiegi o wznowienie obrad soboru. Sobór trydencki wzmocnił autorytet i władzę papieską. Uregulował procedurę powoływania biskupów oraz nakazał im przebywanie w swoich diecezjach, zakazując jednocześnie ich gromadzenia w jednym ręku. Wprowadzono wizytacje diecezji przez biskupa oraz wymóg odbywania synodówsynodsynodów diecezjalnych. Zachowano obowiązek celibatucelibatcelibatu, wdrożono zmiany w strukturze zakonów, a także obowiązek utrzymywania seminariów duchownych we wszystkich diecezjach. Sobór nakazywał proboszczom, aby raz w roku odwiedzili w domach wszystkich swoich wiernych i prowadzili ich spisy w metrykach parafialnych.

Wśród najważniejszych postanowień w sferze dogmatycznej było podtrzymanie zasady, że tylko Kościół ma prawo interpretować Biblię. Za źródło wiary oprócz Pisma Świętego uznano całą tradycję katolicką, podkreślono również rolę świętych jako pośredników między wiernymi a Bogiem. Potępiono za to głoszoną przez Kalwina teorię predestynacjipredestynacjapredestynacji, uznając, że drogą do zbawienia oprócz wiary są też dobre uczynki, jałmużna i post. Tekst Pisma Świętego, występującego w wielu wersjach, został ujednolicony, utrzymano dotychczasowe poglądy na temat grzechu pierworodnego i sakramentówsakramentsakramentów, m.in. nierozerwalność małżeństwa. Podejmowanie decyzji w wielu sprawach sobór trydencki pozostawił papieżowi, dlatego też biskupi Rzymu dosyć szybko po zakończeniu obrad ogłosili szereg ważnych dokumentów. Główne dogmatydogmatdogmaty streszczono w Trydenckim wyznaniu wiary. Na codzienne życie wiernych duży wpływ miały: reforma mszy świętej, unifikująca liturgię w całym Kościele katolickim, oraz wprowadzenie nowego katechizmukatechizmkatechizmu i brewiarzabrewiarzbrewiarza.

Posoborowa rzeczywistość

Ostatecznie wszystkie dekrety zostały przez sobór przegłosowane 4 grudnia 1563 r. i w następnym roku zatwierdzone przez Piusa IV. Nie od razu jednak zaakceptowali je władcy poszczególnych państw katolickich. Bez zwłoki przyjęły je państwa włoskie i Portugalia, a władca Hiszpanii Filip II zrobił to z zastrzeżeniem, że ich realizacja nie może naruszać jego monarszych uprawnień. Cesarz Maksymilian II zgodził się na uznanie części dekretów trydenckich dotyczących wiary. W Polsce król Zygmunt August przyjął postanowienia soboru już w 1564 r., jednak w metropolii gnieźnieńskiej wystąpiły trudności z zatwierdzeniem uchwał soborowych - zaakceptowano je na synodzie dopiero w roku 1577. We Francji postanowienia soborowe spotkały się z silnym oporem hierarchów kościelnych – zakaz łączenia beneficjów uderzał w ich dochody. Nieufnie traktowano też dekrety dotyczące wiary, bo ich przyjęcie zamykało drogę do porozumienia z hugenotami – francuskimi ewangelikami. Ostatecznie zaczęto je wprowadzać w życie dopiero w XVII w., i to tylko częściowo.

Reformy trydenckie szybko zaczęły przynosić pozytywne skutki. Obowiązek zakładania seminariówseminarium duchowneseminariów i nakaz systematycznego wizytowania parafii (rzetelnie wypełniany przez biskupów) przyczynił się do poprawy jakości kształcenia oraz wzrostu dyscypliny kleru, a to przekładało się na jakość życia religijnego wiernych. Nowe pokolenie dobrze przygotowanych proboszczów wychowywało swoich parafian w duchu pobożności, natomiast rozwijające się szkolnictwo parafialne i zakonne poszerzało grono ludzi wykształconych.

Przeprowadzone reformy spowodowały, że Kościół katolicki wzmocnił się wewnętrznie i mógł przystąpić do bardziej skutecznej walki z reformacją. Dzięki temu udało się zahamować jej dalszy rozwój i znacznie osłabić jej wpływy w krajach katolickich. Nie udało się jednak odzyskać pełni wpływów w tych krajach, w których wcześniej wyznania zreformowane zyskały status religii panującej.

Słownik

Słowa kluczowe

sobór trydencki, Aleksander Farnese, Paweł III, Karol V, Święte Officjum, trybunał inkwizycyjny, inkwizycja, Indeks ksiąg zakazanych, Towarzystwo Jezusowe, jezuici, Ignacy Loyola, Pius IV, Filip II, Ferdynand I

Bibliografia

Wiek XVI‑XVIII w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S. B. Lenard, Warszawa 1999.

Ks. H. Olszar, Historia Kościoła powszechnego. Od nowożytności do współczesności. Materiały do ćwiczeń, Katowice 2015.

Historia powszechna XIV‑XV w. Wybór tekstów źródłowych, oprac. M. Małowist przy udziale B. Geremka i A. Wyrobisza, Warszawa 1954.