Dokąd zmierza człowiek?

ArystotelesArystotelesArystoteles postrzegał człowieka jako istotę kierującą się celami, czyli zmierzającą w swoich działaniach do określonych osiągnięć. Spośród rozlicznych celów ludzkich dążeń jeden jest szczególny:

Zdaniem filozofa łatwiej nam będzie do tego celu zmierzać, jeśli zbadamy, czym on dokładnie jest. Aby skutecznie zajmować się takimi kwestiami, trzeba osiągnąć dojrzałość, a więc być w momencie życia, w którym człowiek nie kieruje się namiętnościami, ale rozumnie kształtuje swe pragnienia, jak też rozumnie działa.

Co jest najwyższym dobrem?

Arystoteles postrzegał ludzkie życie jako coś, w czym zawsze zmierzamy do określonego celucele autotelicznecelu. Mogą to być cele autotelicznecele autoteliczneautoteliczne lub instrumentalnecele instrumentalneinstrumentalne. Celowość obecna jest we wszystkich ludzkich działaniach i sztukach, w których poszczególne i pomniejsze czynności są podejmowane ze względu na cel sam w sobie danej działalności bądź sztukisztukasztuki. Na przykład takimi celami ostatecznymi są: w medycynie – zdrowie; w sztuce dowodzenia – zwycięstwo; w budownictwie – dom. Ale czy owe cele ostateczne w określonych dziedzinach naszego życia dadzą się podporządkować jakiemuś innemu jeszcze celowi? Czy budując dom, budujemy go wyłącznie dla zbudowania domu? Czy podejmujemy się walki o zwycięstwo wyłącznie dla odniesienia zwycięstwa?

Tym czymś jest – oczywiście – szczęście.

Niezależnie od wykształcenia ludzie uważają, że najważniejszym celem ludzkiego życia jest szczęście. Jednak bardzo zróżnicowane opinie dotyczą tego, czym owo szczęście ma być. Niekiedy nawet ta sama osoba w różnych momentach swojego życia inaczej definiuje pojęcie szczęścia. Warto – zdaniem Arystotelesa – poświęcić trochę wysiłku, aby jak najwłaściwiej odpowiedzieć na pytanie, czym ono jest. Uczeń Platona proponuje inną drogę dochodzenia do tej wiedzy niż jego nauczyciel: od tego, co znamy i wiemy, przechodźmy do tego, czego szukamy. Tym, co znane, są osoby, które znają i wcielają w swoje życie dobre zwyczaje. Ludzie – według Arystotelesa – dzielą się na trzy rodzaje ze względu na wybierany rodzaj życia i rozumienie szczęścia:

W ocenie filozofa pierwszy sposób życia upodabnia nas do bydła; drugi – wyraża wyższą kulturę, cechuje ludzi poświęcających się działalności obywatelskiej, jednak pogoń za zaszczytami jest pogonią za dobrem, które zależy od dobrej lub złej woli innych osób. Najwyższy rodzaj dobra nie powinien zaś zależeć od zewnętrznych okoliczności i osób – tkwić raczej będzie w tym, kto je posiada, i jako takie będzie dobrem trwałym, które nie tak łatwo utracić z powodu działania osób postronnych. Możemy spodziewać się, że życiem, które Arystoteles uzna za zmierzające do osiągnięcia najwyższego dobra, będzie trzeci rodzaj: życie poświęcone teoretycznej kontemplacjiteoretyczna kontemplacjateoretycznej kontemplacji.

Jak zmierzać do szczęścia? Cnoty etyczne i cnoty dianoetycznecnoty dianoetycznedianoetyczne

Życie szczęśliwe to życie zgodne z dzielnością duszy. Zatem do życia szczęśliwego potrzebujemy – zdaniem Arystotelesa – dzielności etycznej, bo jest to doskonałość naszej pożądliwej części duszy. Z kolei źródłem jeszcze większego szczęścia jest osiągnięcie dzielności także przez część rozumną duszy – czyli życie poświęcone kontemplacji teoretycznej. Wszelako życie zgodne z dzielnością etyczną jest już pewną formą szczęścia, a bez niego niemożliwa jest forma najwyższa szczęścia. I choć obie formy życia szczęśliwego oparte są na wewnętrznych trwałych dyspozycjach charakteru danej osoby i w tym sensie gwarantują jej dużą niezależność w doświadczaniu najwyższego dobra, to jednak w dużej mierze możliwość osiągnięcia tej niezależności jest uwarunkowana czynnikami zewnętrznymi. O ileż prostsza droga do cnoty będzie we wspólnocie, w której obowiązują należyte prawa i obyczajność zgodna z rozumem; człowiek od narodzin uczony jest właściwego zachowania i poniekąd wydaje mu się ono naturalne i oczywiste, tym bardziej jeśli jego bezpośredni wychowawcy są ludźmi cnotliwymi. Trudniej z kolei będzie nabyć trwałej dyspozycji do czynienia dobra komuś, kto od dziecka był przyzwyczajony do działania bezrozumnego. Bezcenna jest rola wychowania i państwa – zdaniem Arystotelesa – w kształtowaniu właściwego charakteru człowieka.

Słownik