Zwiastuny burzy

W 1913 r. obchodzono w rodzinie carskiej uroczystości związane z trzechsetletnią rocznicą wstąpienia dynastii Romanowów na tron Imperium Rosyjskiego. Nikt chyba nie przypuszczał, że nie miną cztery lata, a dynastia ta zostanie pozbawiona władzy. W rzeczywistości rewolucjarewolucjarewolucja, która wybuchła w lutym (wg obowiązującego w carskiej Rosji kalendarza juliańskiegokalendarz juliańskikalendarza juliańskiego) 1917 r., już od dłuższego czasu wisiała w powietrzu. Podstawami caratu zachwiały już wydarzenia mające miejsce w 1905 r., ale zmiany, które wówczas nastąpiły okazały się niewystarczające.

Ryedy4uJp2PzB

Fotografia przedstawia zdjęcie rodzinne. Mężczyzna w mundurze wojskowym z wąsami i brodą siedzi z dłońmi złożonymi na kolanach. Obok niego kobieta z upiętymi włosami w eleganckiej długiej sukni. Poniżej na podłodze siedzi chłopiec i na niskim stołku dziewczynka z kokardą we włosach, ubrana w jasna sukienkę. Nad siedzącymi widać trzy dziewczyny, nastolatki, w długich sukniach z uczesanymi włosami. Obok stoi stolik i na nim wazon z kwiatkami. Wszyscy patrzą w obiektyw. z zamyśloną miną.

Rosja była krajem wielkich kontrastów. Panował tam autokratycznyautokratyzmautokratyczny reżim carski (samodzierżawiesamodzierżawiesamodzierżawie). 80 proc. ludności stanowili chłopi, którzy żyli podobnie do swoich średniowiecznych przodków i stosowali podobne metody uprawy ziemi. W konsekwencji rolnictwo nie było zbyt efektywne.

R1NPervaIEWhc1

Obraz przedstawia portret cara rosyjskiego Borysa Kustodijewa. Młody mężczyzna z zarostem. Ubrany w bordowy mundur, naramienniki po obu stronach, jeden wykończony sznurkami. Na piersi oznaki oraz błękitna szarfa. W tle miasto, cerkwie zwieńczone złotymi kopułami oraz krzyżem.

Ponad 25 proc. ziemi w Rosji należało do cara, jego rodziny i najwyższych dostojników. Stanowili oni zaledwie 1 proc. ludności. Pod koniec XIX w. nastąpił liczebny wzrost klasy średniej i warstwy robotników. Tych ostatnich nie było zbyt dużo i skupiali się głównie w większych miastach. Pracowali w fabrykach w bardzo ciężkich warunkach, byli nisko opłacani i nie mieli żadnych praw. Było to powodem różnych strajków.

Stopniowo, w ostatnich latach przed wybuchem rewolucji, wzbierała w imperium carskim fala ogólnego niezadowolenia. W czasach tak trudnych i pełnych nowych wyzwań rządził w Rosji człowiek, który w powszechnej opinii się do tego nie nadawał. Był nim Mikołaj II Romanow (1894–1917), monarcha, któremu brakowało silnej woli i umiejętności łagodzenia konfliktów, głęboko wierzący w swoją boską misję i świętość władzy carskiej.

„Najsłabsze ogniwo w łańcuchu państw imperialistycznych”

Przystąpieniu Rosji do I wojny światowej towarzyszył wybuch uczuć patriotycznych. Jednak już pierwsze tygodnie walk obnażyły nieprzygotowanie imperium do konfrontacji z nowoczesną armią niemiecką. Rosja poniosła klęskę w Prusach Wschodnich w pierwszych tygodniach wojny, a w 1915 r. ofensywa państw centralnych przerwała front. W 1916 r. carat zdecydował sie podjąć kontrofensywę pod przywództwem gen. Aleksieja Brusiłowa, ale i ona po początkowych sukcesach zakończyła się porażką. Gdy w 1915 r. car Mikołaj II osobiście objął dowództwo nad siłami rosyjskimi, klęski armii obciążały bezpośrednio jego osobę.

Długotrwałe działania wojenne przyniosły Rosji ogromną liczbę zabitych, rannych, zaginionych lub wziętych do niewoli, gigantyczne straty materialne (front wschodni przebiegał przez tereny należące do Rosji) oraz utratę dużej części terytorium europejskiego. Wszystko to potęgowało niezadowolenie ludności.

Zamknięte piekarnie

Gospodarka rosyjska była tak samo nieprzygotowana na długotrwałe działania wojenne jak carska armia. Przemysł – mimo kilku wcześniejszych dekad prosperity – wciąż znajdował się na niskim poziomie rozwoju i nie był w stanie zaspokoić najważniejszych potrzeb ludności i potrzeb armii. Dodatkowo narastały problemy w handlu, spowodowane zamknięciem dla statków rosyjskich przez państwa centralne portów bałtyckich i nad Morzem Czarnym. Koszty wojny pokrywano poprzez dodrukowywanie pieniędzy. Spowodowało to gwałtowny wzrost inflacji. Pojawiały się także problemy aprowizacyjneaprowizacjaaprowizacyjne. Wojsko zarekwirowało większość wagonów kolejowych, dodatkowo wiele linii zostało zerwanych w toku działań wojennych i nie było jak przewozić zboża. Do tego doszły, zwłaszcza w stolicy, niedobory węgla. Efekt? Ludzie marzli w nieogrzewanych pomieszczeniach, a fabryki stanęły, bo nie było czym w nich palić. W lutym większość piekarń w Piotrogrodzie została zamknięta. Euforia towarzysząca wybuchowi wojny szybko zniknęła, a na jej miejsce pojawiło się zniechęcenie.

„Święty mąż z Syberii”

Klęski ponoszone na frontach przez armię carską nie były jedynym powodem obniżenia się prestiżu cara w społeczeństwie. Mikołaj II od początku znajdował się pod silnym wpływem swojej żony, Aleksandry. W czasie wojny, gdy car jako głównodowodzący armią często przebywał z dala od stolicy, to ona stanęła na czele państwa. Caryca była bardzo niepopularna z powodu swojego niemieckiego pochodzenia. Oskarżano ją nawet o sprzyjanie Niemcom. Najgorsze jednak było to, że zdawała się bezgranicznie ufać tajemniczemu chłopu z Syberii, cieszącemu się sławą świętego męża – Grigorijowi Rasputinowi. To on jako jedyny potrafił ponoć uleczyć chorującego na hemofilię następcę tronu – carewicza Aleksieja. Rasputin zyskał ogromne znaczenie na dworze w Petersburgu. Za jego radą caryca podejmowała decyzje polityczne, mianowała i dymisjonowała urzędników. Oszustwa Rasputina, jego ekscesy seksualne, a przede wszystkim jego pozycja na dworze carskim i wpływ, jakim się cieszył, silnie nadwyrężały i tak już mocno nadwątlony w społeczeństwie autorytet cara i jego rodziny.

Rj5HDZtJakGx6

Fotografia przedstawia kobietę ubraną w eleganckie szaty, na szyi wisi ozdabiany naszyjnik, na głowie ma koronę wysadzaną drogimi kamieniami. Kobieta siedzi, ręce ma złożone na udach, w jednej z nich trzyma wachlarz.

R14fweslcJCeo

Fotografia przedstawia grupę ludzi, kobiety i mężczyzn ubranych w eleganckie ubrania i nakrycia głowy w jednym pokoju. Po środku wśród nich, przy stole siedzi mężczyzna z długą brodą i wąsami ubrany w zwykłą koszulę i spodnie,

Stolica płonie

Jesienią 1915 r. członkowie DumyDuma Państwowa Imperium RosyjskiegoDumy (rosyjskiego parlamentu) coraz głośniej zaczęli krytykować cara i jego sposób sprawowania władzy. Właściwie wszystkie grupy społeczne domagały się zmiany systemu, różniły ich tylko opinie co do wyboru rozwiązania, które miało do niej doprowadzić, i stopień radykalności proponowanych reform. Liberałowie (tworzący partię Konstytucyjnych Demokratów, w skrócie kadecikadecikadeci) żądali uchwalenia konstytucji i wprowadzenia parlamentu. Socjaliści‑rewolucjoniści (eserowcyeserowcy) postulowali wzniecenie rewolucji i przejęcie władzy przez chłopów. Podobnie radykalne poglądy miała Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji (utworzona w 1898 r.), nawiązująca do ideologii marksistowskiej, której odłamem byli bolszewicybolszewicybolszewicy pod przywództwem Włodzimierza Lenina. Ten wierzył, że zmiany w Rosji powinny być dokonane na drodze rewolucji, w imieniu robotników. Drugi odłam stanowili mienszewicymienszewicymienszewicy, którzy tez dążyli do przeprowadzenia rewolucyjnych zmian, ale na drodze ewolucji.

Krytyka rządów cara narastała nawet wśród ziemian i burżuazji, którzy pod przewodnictwem Jerzego Lwowa snuli plany przewrotu. Szansą dla reżimu byłaby próba porozumienia się, ale car Mikołaj II i jego żona głęboko wierzyli w samodzierżawiesamodzierżawiesamodzierżawie i nie byli skłonni pójść na jakiekolwiek ustępstwa. Działalność Dumy została zawieszona w 1916 r., a tym samym przekreślona próba znalezienia modus vivendimodus vivendimodus vivendi z opozycją. Gdyby wojna przybrała inny obrót, być może carowi udałoby się utrzymać przy władzy…

Jednak sprawy potoczyły się inaczej. W lutym 1917 r. doszło w Piotrogrodzie do masowego strajku w Zakładach Putiłowskich, jednej z największych w dawnej Rosji fabryk maszyn. Do strajkujących dołączyły osoby uczestniczące w marszu z okazji Międzynarodowego Dnia Kobiet. Żołnierze, których wysłano do stłumienia rozruchów, również przyłączyli się do demonstrantów.

RJ3j4hcRn58wz

Wykres przedstawia ilu rosyjskich robotników wstąpiło do wojska podczas rewolucji lutowej od dwudziestego trzeciego lutego do pierwszego marca tysiąc dziewięćset siedemnastego roku. Wykres pokazuje że najwięcej z nich dołączyło od dwudziestego siódmego lutego.

Pod koniec lutego z inicjatywy członków Dumy powstał Komitet Tymczasowy (po zwycięstwie rewolucji zamienił się w Rząd Tymczasowy). Jednocześnie lewicowi działacze polityczni utworzyli Radę Delegatów Robotniczych i Żołnierskich. W ten sposób powstały dwa ośrodki władzy. Car w tym czasie przebywał w swojej siedzibie wojskowej, z dala od wydarzeń rozgrywających się w stolicy. Gdy wracał, jego pociąg nie został wpuszczony do Piotrogrodu. Na stacji w Pskowie, 2 marca/15 marca 1917 r. Mikołaj II został zmuszony do podpisania aktu abdykacji w imieniu swoim i swojego syna Aleksieja. Rewolucja zwyciężyła, ale Rosja stanęła przed ogromnymi trudnościami.

R15Um5aH2AL56

Fotografia przedstawia wielki plac z lotu ptaka, otoczony budynkami, prawie w całości wypełniony ludźmi.

RHdvHUnHUaD9P

Fotografia przedstawia mężczyznę z długimi wąsami w wojskowym mundurze siedzącego przy stoliku i trzymającego w rękach kartkę i długopis. Obok niego stoi jeszcze trzech wojskowych i dwóch mężczyzn ubranych w garnitury, jeden z nich trzyma w ręku plik dokumentów i spogląda w stronę siedzącego.

Słownik

Słowa kluczowe

rewolucja lutowa, Rosja, Mikołaj II, bolszewicy, abdykacja cara, Rasputin, Włodzimierz Lenin

Bibliografia

P. Oxley, Russia 1855‑1991. From Tsars to Commissars, Oxford University Press 2001.

Wielka historia świata. Tomy 1‑12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‑2006.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.