Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony

Jesienią wiele ptaków przygotowuje się do odlotu w cieplejsze rejony świata. Na niebie można zaobserwować stada liczące nawet setki tych zwierząt. Wędrówki ptaków to jedno z najbardziej fascynujących zjawisk w przyrodzie. Czym są spowodowane? Czy ma to jakiś związek z faktem, że o tej samej porze drzewa zaczynają zrzucać liście, a niektóre zwierzęta gromadzą zapasy na zimę?

RVRrmK5mVN5fL1
Złote i czerwone liście drzew są oznaką nadchodzącej jesieni
Już wiesz
  • na czym polegają zmiany pogody;

  • jak mierzyć pogodę;

  • dlaczego mamy pory roku.

Nauczysz się
  • opisywać, jak zwierzęta przygotowują się do zimy;

  • omawiać rolę wędrówek i snu zimowego zwierząt;

  • wyjaśniać, dlaczego wiele roślin zrzuca liście na zimę.

itmlRmTwgU_d5e182

1. Jesień i rośliny

Kalendarzowa jesień rozpoczyna się 23 września. O tej pore roku szybciej zapada noc i robi się coraz chłodniej. Przyroda przygotowuje się do nadchodzącej zimy. W miarę jak temperatury stają się niższe, rośliny jednoroczne całkowicie obumierają – zimę przeżywają jedynie ich nasiona ukryte w glebie. Byliny to rośliny wieloletnie, których pędy nie są zdrewniałe. Potrafią one zgromadzić substancje odżywcze i zapasowe w częściach podziemnych, jak kłącza i bulwy. Mimo że u niektórych z nich pędy obumierają, to części podziemne mogą przetrwać niekorzystne warunki pogodowe. Dzięki temu na wiosnę byliny odrastają.

Liście roślin o zdrewniałych pędach – krzewów i drzew – zmieniają kolor, a następnie są zrzucane. W ten sposób rośliny te ograniczają utratę wody, której nie mogą pobrać, bo jest zamarznięta. W pędach magazynują substancje odżywcze, co zwiększa ich odporność na mróz. Inaczej radzą sobie drzewa iglaste. Są to rośliny zimozielonerośliny zimozielonerośliny zimozielone – oznacza to, że nie zrzucają liści na zimę. Na szczęście szpilki, czyli ich liście, są bardzo dobrze zabezpieczone przed mrozem. Pokrywa je substancja ograniczająca parowanie wody. Jedynym wyjątkiem jest modrzew, który jesienią traci wszystkie delikatne i cienkie igły.

Przyroda jesienią
Obserwacja 1

Zaobserwowanie, jak zmienia się przyroda jesienią.

Co będzie potrzebne
  • notes.

Instrukcja
  1. Ustal, jakie organizmy będziesz obserwować w najbliższym terenie (np. drzewa, ptaki żyjące w parku).

  2. W notesie opisz krótko najciekawsze spostrzeżenia dotyczące natury o tej porze roku. Opisz dwa gatunki roślin w różny sposób przygotowujące się do zimy.

  3. Spisz i ewentualnie narysuj napotkane i rozpoznane organizmy.

  4. Porównaj swoje obserwacje ze spostrzeżeniami innych osób.

Podsumowanie

Wraz z nadejściem jesieni otaczająca przyroda zaczyna się zmieniać. Widać to zwłaszcza w przypadku roślin.

itmlRmTwgU_d5e245

2. Jak zmiany w roślinności wpływają na inne organizmy?

Jesień dla zwierząt oznacza nadejście pory, gdy będą musiały uporać się z niesprzyjającą pogodą i brakiem żywności. Dlatego stosują różne sposoby na przetrwanie tego okresu. Skutecznie radzi sobie z tym wiele ptaków, podejmując wędrówki do ciepłych krajów. Tam znajdują warunki odpowiednie, by przetrwać.
Dużo zwierząt nie zmienia miejsca pobytu. Dla nich jesień to okres wzmożonej pracy przy zbieraniu zapasów na zimę oraz szukaniu kryjówek. Z początkiem tej pory roku wiele roślin wytwarza owoce i nasiona, którymi żywią się zwierzęta roślinożerne. Niektóre z tych zwierząt najadają się na zapas, wiele z nich gromadzi pożywienie w spiżarniach, norach i dziuplach. Ssaki, które są aktywne zimą, linieją – zmieniają futro na gęstsze i cieplejsze. Dzięki temu zwierzęta pozostające na chłodną porę roku w Polsce mają szansę przetrwać zimę.

R17Dn8fFbejCa1
Dzięki lataniu w kluczach ptaki mniej się męczą podczas długich przelotów, gdyż m.in. wykorzystują wznoszące zawirowanie powietrza wytwarzane przez osobniki lecące przed nimi
RaTB6b5uE39ja1
Niektóre zwierzęta, jak np. żubry, jesienią jedzą więcej niż zwykle. Pokarm przekształca się w ich organizmach w tkankę tłuszczową, która będzie dostarczać im energii zimą
itmlRmTwgU_d5e285

3. Przyroda zimą

Temperatura zimą jest niska, często ujemna. Zdarzają się opady śniegu i szadź, a rzeki i jeziora bywają zamarznięte. Dla przyrody jest to czas odpoczynku, ale i wyzwanie – jak przetrwać bez pożywienia. O tej porze roku niektóre zwierzęta, w tym owady, ślimaki, płazy i gady, ukrywają się w spróchniałych pniach, w ściółce leśnej, jaskiniach lub po prostu zagrzebują się głęboko w ziemi czy w mule na dnie zbiorników wodnych. Część, jak nietoperze, niedźwiedzie, borsuki i wiele gryzoni, zapada w sen zimowy zwany hibernacjąhibernacjahibernacją. Serce zwierząt w tym stanie może ograniczyć bicie nawet do trzech razy na minutę. Wolniejszy staje się również oddech, a temperatura ciała spada do kilku stopni Celsjusza. Dzięki temu zwierzęta te prawie nie zużywają energii i mogą przeżyć zimę, nie pożywiając się.
Pozostające w Polsce ptaki oraz wiele ssaków przejawia o tej porze roku normalną aktywność. Ich sierść i podszerstekpodszerstekpodszerstek stają się gęstsze i cieplejsze. Zabarwienie piór i sierści często robi się jaśniejsze, dzięki czemu zwierzęta stają się trudno zauważalne na tle śniegu. Dużym problemem jest znalezienie pożywienia. Dziki, sarny i jelenie grzebią w śniegu, wyjadając resztki trawy, korzenie czy pozostałe po jesieni owoce. Zazwyczaj las jest w stanie wyżywić swoich mieszkańców. Czasem jednak, w okresie wyjątkowo śnieżnych i długich zim, leśnicy muszą dokarmiać zwierzęta. Wykładają im w paśnikach siano, marchew, kapustę i ziarna zbóż.

R3khm6rTSfzNk1
Film omawia sposoby przygotowania się zwierząt do nadchodzącej zimy.
Przyroda zimą
Obserwacja 2

Badanie przyrody zimą.

Co będzie potrzebne
  • notes.

Instrukcja
  1. Przypomnij sobie lub odszukaj w atlasach, książkach i Internecie nazwy zwierząt, jakie można spotkać zimą. Zanotuj swoje spostrzeżenia w notesie.

  2. Zwróć uwagę, czy są wśród nich zwierzęta, których nie widzisz latem.

  3. Przypomnij sobie, które rośliny zachowują liście na zimę.

  4. Porównaj swoje obserwacje z obserwacjami koleżanek i kolegów.

Podsumowanie

Zimą nie da się zauważyć tylu gatunków zwierząt, co latem. Część z nich zapada w sen zimowy, wiele ptaków odlatuje do ciepłych krajów.

Ciekawostka

Do ptaków zimujących w Polsce należą sikory. Zima jest dla nich wielkim wyzwaniem. Aby się ogrzać, zużywają mnóstwo energii i po nocy pilnie muszą się najeść. Jeśli w ciągu pół godziny od przebudzenia sikora nie znajdzie pożywienia – umiera. Dlatego wiele osób wywiesza zimą płaty słoniny, którą sikory chętnie się żywią.

itmlRmTwgU_d5e369

4. Zimowi goście

Większość ptaków odlatuje z Polski pod koniec lata i jesienią. Zimą spotykamy głównie te żyjące u nas cały rok. W miejsce niektórych ptaków odlatujących na zimę przylatują z zimniejszych krajów inne - należące do tego samego gatunku. Tak jest chociażby w przypadku gawronów, sójek, kawek czy grubodziobów.

R1RcqzMNVNURP1
Grubodziób wyróżnia się potężnym dziobem służącym do miażdżenia pestek i nasion. Ptaki przebywające u nas latem odlatują na południe Europy, zaś na zimę przybywają do nas grubodzioby ze wschodu

Zimą można obserwować też ptaki, których latem u nas nie ma. Należą do nich na przykład jemiołuszki i gile. Dlaczego przylatują? Przybywają ze wschodu i z północy Europy, gdzie zima jest znacznie bardziej surowa. Upodobały sobie u nas wiele drzew, np. jarzębiny czy jemioły, których owoce są doskonałym pokarmem. Do ptaków zimujących należą również krzyżodzioby. Podczas łagodnych zim dom mogą u nas znaleźć ptaki wodne, np. kaczki lodówki, uhle i edredony. Niektóre z nich można spotkać tylko nad brzegiem morza. Niekiedy zimują u nas także duże drapieżniki jak myszołowy włochate czy sowy śnieżne.

Ciekawostka

Dla niektórych zwierząt zima jest okresem rozrodu. Przykładem są krzyżodzioby. Zima to dla nich dobry czas, gdyż żywią się nasionami drzew iglastych. Nasiona szyszek sosen, świerków i modrzewi zawierają dużo składników odżywczych, dlatego ptaki te nawet w mroźne dni z łatwością mogą wykarmić swoje pisklęta.

R1bNCwrofzwCb1
Skrzyżowane połówki dzioba krzyżodzioba sosnowego służą do podważania łusek szyszki sosny. Po rozchyleniu zdrewniałych łusek szyszki ptak wydobywa nasiona językiem
Ciekawostka

Jemiołuszki przylatują do nas z Finlandii i Rosji. Gdy jest ciepło, odżywiają się owadami. Jednak gdy przylatują na jesień i zimę do Polski, żywią się owocami. Ptaki te potrzebują ogromnych ilości pożywienia – codziennie zjadają dwa razy więcej, niż same ważą. Trawią pokarm bardzo szybko – zaledwie w kilkanaście minut. Wiosną jemiołuszki znów zaczynają odżywiać się owadami.

RyYw73ejAfkUP1
Źródło: tpsdave (http://pixabay.com), licencja: CC0.
itmlRmTwgU_d5e427

Podsumowanie

  • Jesienią dni stają się coraz krótsze i chłodniejsze. Dla żywych organizmów jest to zapowiedź nadchodzącego pogorszenia pogody związanego ze skracaniem się dnia i coraz niższego położenia Słońca nad horyzontem.

  • Mnóstwo zwierząt jesienią zbiera zapasy na zimę; wiele ptaków odlatuje w cieplejsze rejony.

  • Zima to okres spoczynku roślin i wielu zwierząt.

  • Warunki pogodowe panujące w Polsce zimą sprzyjają niektórym zwierzętom przybywającym wówczas do naszego kraju.

Praca domowa
Polecenie 1.1

Poszukaj w różnych źródłach informacji, dlaczego niektóre ptaki tego samego gatunku odlatują na zimę, a inne do nas przylatują.

Polecenie 1.2

Spróbuj wyjaśnić, dlaczego nie wszystkie zwierzęta gromadzą zapasy na zimę.

Zobacz także

Zajrzyj do zagadnień pokrewnych:
Zmiany pogody
Jak mierzymy składniki pogody?

itmlRmTwgU_d5e503

Słowniczek

hibernacja
hibernacja

zjawisko polegające na spowolnieniu czynności życiowych, występujące u zwierząt narażonych na niekorzystne warunki, jak niska temperatura zimą

rośliny zimozielone
rośliny zimozielone

rośliny, które nie zrzucają liści na zimę

podszerstek
podszerstek

warstwa krótkich, bardzo gęstych włosów występująca u wielu ssaków, nieprzemakalna i chroniąca przed utratą ciepła; zimą podszerstek jest bardziej obfity niż latem

itmlRmTwgU_d5e561

Zadania

Ćwiczenie 1
RJEZgxzUJkszK1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
RaIrbD00eaUe51
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
Rp4ktYenyuYwt1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
R12wxToWOUnfM1
zadanie interaktywne
Źródło: Marek Czowgan, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5
RqI38UzswWFoS1
zadanie interaktywne
Źródło: Marek Czowgan, licencja: CC BY 3.0.