R1FfaglsqQeyP1

Na ilustracji widzimy ruiny bramy Herkulesa złożone jedynie z kolumn. Na kolumnach widoczne są posągi ludzi.

Działający w Efezie, starożytnym mieście znajdującym się w Azji Mniejszej, Heraklit jest późnym przedstawicielem jońskiej filozofii przyrodyjońska filozofia przyrodyjońskiej filozofii przyrody. Przyjęło się wymieniać trzech jej przedstawicieli (Tales, Anaksymander i Anaksymenes) działających w na przełomie VII w.; Heraklit działał na przełomie VI i V w. a więc dużo później.

Za prekursora tego nurtu uznaje się Talesa z Miletu, który twierdził, że na podstawie obserwacji pewnych zjawisk jesteśmy w stanie ustalić, co stanowi przyczynę sprawczą, z której rozwinęła się cała przyroda. Jego uczeń Anaksymander, pochodzący z tego samego miasta, wprowadził pojęcie archéarchéarché, które oznacza stałą zasadę rzeczywistości i źródło wszelkich zjawisk i rzeczy. Zdaniem tego filozofa właściwością pierwszej przyczyny jest nieskończoność i nieokreśloność, ponieważ wykracza ona poza to, co powstaje oraz ginie z niej samej. Anaksymander doszedł do wniosku, że arché musi być bezkresem zawierającym w sobie wszelkie istnienie. ApeironapeironApeiron jako źródło wszechrzeczy nie da się opisać na podstawie obserwacji, jak u Talesa, lecz można je wydedukować za sprawą rozumu poprzez uznanie, iż stanowi ono przeciwieństwo tego, co zrodzone, a więc skończone i określone. Anaksymenes, uczeń Anaksymandra, postanowił rozwikłać zagadkę powstawania tego, co zmienne z pierwszej przyczyny.

RcnLWk2Wgs2aG1

Na ilustracji jest popiersie Anaksymenesa z Miletu. To dojrzały mężczyzna z falującymi włosami, ukazany lewym profilem.

Rozważania myśliciela doprowadziły go do wniosku, że jedynie żywioł powietrza może stanowić arché. Anaksymenes uznał jednak, wbrew przekonaniom swojego nauczyciela, że do właściwości pierwszej przyczyny nie należy nieokreśloność, a jedynie nieskończoność, w znaczeniu przestrzennym, ilościowym oraz jakościowym, a także ruchliwość. Powietrze zdaniem filozofa wytwarza wszystko, co istnieje poprzez rozrzedzanie i zagęszczanie, a więc powoduje powstawanie oraz ginięcie rzeczy. Filozofowie przyrody używali terminu kosmos na określenie wszechświata jako struktury uporządkowanej.

RcxisZs2ysqpI1

Na ilustracji widzimy zrekonstruowaną w berlińskim muzeum bramę targową Miletu. Składa się ona z trzech łukowatych wejść. Konstrukcję podpierają liczne kolumny, ustawione obok siebie parzyście.

Heraklit również zajmował się rozważaniami mającymi na celu ustalenie pierwszej przyczyny za pomocą logosulogoslogosu. Jednak w przeciwieństwie do swoich poprzedników zaprezentował on znacznie bardziej radykalne stanowisko filozoficzne.

WariabilizmwariabilizmWariabilizm Heraklita podtrzymuje założenie jońskiej filozofii przyrody w postaci dynamicznej pierwszej przyczyny, lecz utożsamia ją ze zmiennością samych rzeczy, które rodzą się i giną w nieskończoność. Zmienność była dla Heraklita powszechną zasadą, a więc arché utożsamiał z ogniem, lecz również logosem. ParadoksalnośćparadoksParadoksalność myśli filozofa z Efezu polega na uznaniu jedności wszystkich rzeczy w ich nieustającej przemianie. Rozważania Heraklita mogą wydawać się wewnętrznie sprzeczne, ponieważ sugeruje on jedność w zróżnicowaniu. Pojęcie logosu wprowadzone przez tego filozofa, oznaczające „mowę rozumną”, jednoczy w sobie przeciwieństwa, jest procesem powstawania i ginięcia, jednością harmonii i walki.

RXAOhhzjIwhnC1

Obraz przedstawia starszego, siwowłosego mężczyznę. Mężczyzna jest ukazany prawym profilem. Mężczyzna ma długie, układające się włosy. Ma także gęstą brodę i wąsy. Mężczyzna pochyla się nad globusem, trzyma złożone ręce, jakby w geście modlitwy.

Rozważania twórcy wariabilizmu pokrywają się w czasie z początkami szkoły eleackiej założonej przez Parmenidesa. Pochodzący ze starożytnej Elei filozof uznawany jest za twórcę stanowiska równie kontrowersyjnego, choć całkowicie odmiennego od tego, które zaproponował Heraklit. Parmenides stworzył poemat pt. O naturze, w którym przedstawił drogę odkrytą za sprawą rozumu. Główne twierdzenie eleaty brzmi: byt jest i nie może nie istnieć, niebytu nie ma i nie może on istnieć. Zdaniem filozofa wszelkie błędy dotyczące ludzkiego poznania wywodzą się właśnie z błędnego mniemania, że byt może stawać się niebytem oraz odwrotnie, a tym samym, że niebyt istnieje tak samo jak byt. Stanowisko prezentowane przez Parmenidesa wzbudzało wiele dyskusji i wątpliwości. Związane jest to z konsekwencjami, które filozof wyprowadził ze swojego twierdzenia. Uważał on mianowicie, że istnieje tylko jeden statyczny, niezmienny, stały, jednolity byt, przyjmujący kulistą formę.

RLGoq4P30wZ5s1

Na ilustracji znajduje się metalowa kula, w której odbija się krajobraz zachodzącego słońca. To wedle Parmenidesa symbol doskonałości.

Tym samym, jak twierdził Parmenides, należy podać w wątpliwość ruch i mnogość rzeczy. Zenon, uczeń Parmenidesa, postanowił dowieść słuszności tez swojego mistrza i w tym celu opracował specyficzną metodę argumentacji określaną mianem dowodzenia nie wprost (łac. reductio ad absurdum)dowodzenie nie wprostdowodzenia nie wprost (łac. reductio ad absurdum). Polegała ona na sprowadzeniu twierdzenia oponenta do absurdalnych, sprzecznych wniosków, co umożliwiało potwierdzenie własnej tezy. Za sprawą tak zwanych paradoksów, czyli określonych argumentacji, zobrazowanych przykładami, Zenon udowadniał, że ruch i wielość są jedynie złudzeniami. Stanowiska filozoficzne Heraklita i Parmenidesa, mimo że powstały w tym samym okresie, wyrażają zupełnie inne przekonania, a także prowadzą do odmiennych konsekwencji. Eleaci uznawali poznanie za pomocą rozumu za jedyną drogę do prawdy, w przeciwieństwie do poznania za pomocą zmysłów, prowadzącego do błędnych mniemań. Tego rodzaju rozważania skłoniły Parmenidesa oraz jego zwolenników do sformułowania twierdzenia o istnieniu jedynego, statycznego bytu. Natomiast Heraklit przeciwnie, dowodził, iż jedynym przejawem stałości jest nieustanna zmienność. Założenia prezentowane przez filozofa z Efezu wiążą się z koncepcją świata, w którym trudno zaznaczyć jakiekolwiek trwałe punkty odniesienia.

Słownik